Het vindersloon van een handtasheld

In haar video-essay Irani Bag (2020) destilleert Maryam Tafakory uit Iraanse films van de jaren negentig tot 2018 een opmerkelijk motief. Aangezien openbare aanrakingen tussen mannen en vrouwen in Iran een taboe of zelfs verbod zijn na de revolutie van 1979, speelt de ogenschijnlijk onschuldige handtas de rol van brug dan wel barrière tussen hen. Een sensuele aanraking via een gevouwen doek vol sappige appels of een echtelijke ruzie waarbij een zwartlederen damestas – eigenlijk de vrouw – na duchtig heen en weer sleuren uiteindelijk door de kamer vliegt… Het object is niet zomaar een metafoor, maar een verhevigde verbeelding van verplicht onderhuids gehouden sentimenten. Een surrogaat voor wat afwezig moet blijven. Die afwezige aanwezigheid maakt het bij uitstek filmisch. “The prohibition imposed on touching is less concerned with avoiding touch than learning to touch without touching”, stelt Tafakory in Irani Bag. Het ‘handgemeen’ in Farhadi’s A Separation (2011) tussen de scheidende man en zijn van diefstal verdachte poetsvrouw – hij gooit haar tas de deur uit – had ook deel kunnen zijn van dat video-essay. In A Hero ontkiemt het verhaal over de verhoudingen tussen man en vrouw, tussen familieleden en tussen de brede sociale kringen om hen heen opnieuw uit een handtas. Eentje met heroïsch potentieel.

Een handtas met gouden munten, teruggevonden aan een bushalte. Dat schijnbaar onooglijke fait divers beweegt Farhadi in A Hero tot een cascade van morele vragen. Voor fetisjisme of het met buitensporige aandacht in beeld brengen van objecten die de verhaalwereld bezweren moet je evenwel niet bij hem zijn. Farhadi verstopt liever de voorwerpen die zijn verhalen aanzwengelen, zoals hij ook het eigenlijke onderwerp ingraaft in een opeenvolging van narratieve verwikkelingen en discussies die uitmonden in ruzies.

Hoe (en door wie) de handtas wordt gevonden, is zelfs helemaal niet te zien. Niet toevallig bestaat die daad enkel in de hervertellingen en interpretaties van verschillende personages, inclusief een voor een lokaal televisieprogramma opnieuw opgevoerde scène. Dat toneeltje zou ‘held van het verhaal’ Rahim – opgesloten wegens schulden, maar enkele dagen vrij op penitentiair verlof – in staat moeten stellen om zijn imago op te poetsen. Nadat hij had overwogen om met de gouden munten zijn schulden af te lossen, zodat hij weer op vrije voeten zou komen, besluit Rahim immers de tas met waardevolle inhoud terug te bezorgen aan de rechtmatige eigenaar. Altruïsme ten top, zo lijkt het, en dat maakt hem de held van de dag. Die zo alsnog kan hopen op herwonnen vrijheid. Vrij van zorgen is echter niemand bij Farhadi.

Zoals in zijn A Separation of The Salesman (2016) zorgt het gelimiteerde blikveld van personages – en de kijker – voor een zoektocht naar feiten die steeds ontglippen en een morele zekerheid die immer op losse schroeven staat. Hoewel binnenskamerse, vaak familiale interacties de drijfveer blijven van zijn recentste film-als-moreel-vraagstuk, heeft Farhadi ditmaal eveneens aandacht voor de impact van (social)media. Ook in Iran verplaatst de sociale druk zich naar online echokamers waarin gehaast gedeelde snippers realiteit buitenproportioneel de blik bijkleuren. Het vormt een zoveelste uitdaging voor zijn al geplaagde personages. Bovendien laat Farhadi die socialmediawerkelijkheid terugkeren naar Rahims (gebroken) gezin, in een behoorlijk ostentatieve scène waarin diens stotterende zoontje verplicht wordt zijn vader via een videofilmpje vrij te pleiten.

De afwezigheid van een scène waarin de handtas haar intrede zou doen, is evenwel sterker dan de geforceerd aanwezige kritiek op smartphoneopnames. Anders dan bijvoorbeeld Robert Bresson (Pickpocket, 1959) tilt Farhadi handelingen of objecten niet uit het verhaal om hun zeggingskracht te vergroten. Hij verbergt ze liever, zodat ze deel worden van het morele puzzelwerk voor personages én kijkers. In die verdonkeremanende strategie schuift Farhadi scènes met uitvoerige, vaak in ruzie ontsporende dialogen naar voren. Die tonen een verbale expressie van de morele worstelingen, over hoe aanzien en geloofwaardigheid in haast en spoed opgebouwd en weer afgebroken worden. En dat terwijl net de verstilde momenten waarin een zeer ruimtelijke mise-en-scène de bovenhand haalt – hier de hoge beklimming van een stelling bij het graf van Xerxes aan het begin en de slotscène met uitgekiende dieptefotografie – de vinger leggen op waar woorden tekortschieten. Of hoe in een film waarin verbale twisten het pleit trachten te beslechten uiteindelijk de (bijna) woordeloze handeling het krachtigste statement inhoudt. Soms is afwezigheid krachtiger dan aanwezigheid.