Blauwdrukken van apartheid

De bij leven voor even beminde, maar daarna collectief vergeten Zuid-Afrikaanse fotograaf Ernest Cole (1940-1990) wordt uit de vergetelheid gehaald door een mysterieuze vondst. Zestigduizend van zijn verloren gewaande fotonegatieven komen in 2017 plots tevoorschijn uit een Zweedse bankkluis. Het lijkt het begin van een thriller, maar Raoul Peck grijpt het voorval aan als vertrekpunt voor een tragische biografie.

Het levensverhaal van de fotograaf begint bij zijn eerste beelden. Lost and Found gidst ons langs Cole’s kenmerkende zwart-witfoto’s; we passeren sloopwerken in zijn geboortedorp buiten Pretoria, flitsen voorbij rechtbanken met schijnprocessen, staan stil bij strafkolonies, zoomen in op ‘whites only’-plakkaten en gaan dan weer verder. Peck doorzoekt de beelden en aantekeningen van de fotograaf als een redacteur en herschikt ze tot een meeslepend dagboek. De opmerkelijk gekozen Amerikaanse voice-over schetst Cole’s volledige overgave aan het vastleggen van het onrecht om hem heen. In zijn eigen woorden en beelden leren we de jonge fotograaf kennen te midden van de allesomvattende segregatie van het apartheidsregime. Het beeld van de jeugdige Cole is helder, zijn strijd is duidelijk en wordt door Peck handig verweven met de geopolitiek van de jaren zestig. We bladeren door talloze foto’s van onderdrukte zwarte lichamen, terwijl we scène na scène getuige zijn van het ontstaan van House of Bondage (1967), het boek waarin hij zijn aanklacht tegen het regime bundelt. Het is bij de publicatie van dat werk dat de collectieve herinnering eindigt en een ander soort film begint.

Wanneer Cole noodgedwongen met zijn negatieven vlucht naar de VS en later Zweden, wordt de toon somberder. In New York en Stockholm blijft zijn blik op de buitenwereld gericht, maar de vertelling van de film keert zich steeds meer naar binnen. De voice-over focust zich meer en meer op sporen van Cole’s eenzaamheid in zijn nu kleurrijke straatbeelden; zijn obsessies, verlangens en herinneringen die zijn kijkrichting bepalen. Peck kiest ervoor om het zwaartepunt te leggen bij Cole als tragisch figuur en hem een stem te geven tegen de vergetelheid waar hij later in geraakt. Die stem beschrijft New York als een zielloze stad. Vrienden stappen uit het leven. Cole zit vast in ballingschap zonder paspoort, gevangen in de beelden van zwart leed die van hem worden verwacht, dwalend in een maatschappij waar hij zich steeds meer geïsoleerd voelt. Waar de film voorheen teerde op chronologie, raken we hier steeds meer verloren in een leven dat zich niet zomaar laat vatten in een informatief narratief.

En toch, ondanks momenten waarin Peck even het spoor bijster is, ergens halt houdt of nogal stuurs te werk gaat, blijft Lost and Found overeind. Het bronmateriaal is dusdanig sterk dat je makkelijk voorbij de film kijkt die het geheel ontsluit. Het is de biografie die raakt, eerder dan de kunstgrepen van de biograaf. Wat bijblijft, zijn niet de vragen of het mysterie van de vondst, maar de observaties. De foto’s als blauwdruk van apartheid, segregatie en ontheemding, de dag van vandaag nog steeds herkenbaar. Het archief als afdruk van een leven, het spoor van Ernest Cole, iemand die de moed had om onrecht in de ogen te kijken.