Onderaardse verhalen

De mammoet is intussen al meer dan vierduizend jaar uitgestorven, maar zoals in Liesbeth De Ceulaers nieuwste film duidelijk (uitgesproken) wordt: het prehistorische dier blijft de mens fascineren. Holgut, wat in het Joekagiers uit Oost-Siberië het woord is voor ‘mammoet’, vangt aan met de vertelling van een mythe waarin de mammoet niet op de ark, maar op het vlot van Noah geweigerd wordt en hoe het dier zo geen deel meer uitmaakt van ons bestaan. Het is een eerste variatie van een verhaal dat we kennen en ook de rest van de film confronteert ons voortdurend met terugkerende verhalen die steeds andere vormen aannemen. Soms gezongen, soms getekend, soms tot hun contouren uitgehold. 

Wanneer de voice-over aan het begin de mythe verhaalt, gaan in beeld onderzoekers in Seoel aan de slag met DNA-stalen van mammoetresten opgegraven uit de ontdooiende permafrost. De blauwe en groene kleuren van het klinische laboratorium vormen de brug naar de Siberische toendra. In het mos volgen we eerst twee broers, van wie de jongste in de grote stad leeft en de oudere een meer nomadisch bestaan leidt in de afgelegen toendravlakken van Jakoetsk. De mammoet maakt van hun leefwereld nog geen deel uit, tot ze bij gebrek aan rendieren om op te jagen op een slagtand stuiten. Terwijl de jongste broer het ding uitgraaft, verdwijnt hij langzaam in de achtergrond en verruilen we hun verhaal voor dat van een mammoetendeskundige. Van het blauwe en groene chirurgisch materiaal via blauwgroene grassen naar regenjassen in diezelfde kleuren. De regenjas van een gerenommeerd wetenschapper die op zijn wandeling in de Batagaika-krater het ene na het andere fossiel identificeert, haast zonder een vinger te lichten. Via zijn expeditie komt de mammoet in de tweede helft van de film centraal te staan. 

Gefascineerd door de manier waarop mens en omgeving interageren – iets wat haar films Behind the Redwood Curtain (2013) en Victoria (2020, met Sofie Benoot en Isabelle Tollenaere) samenbrengt – registreert De Ceulaer documentaire beelden die beide helften van deze onbestaande tegenstelling karakteriseren: inheemse gewassen, waterlopen, kleine dieren in de toendra, of Jakoetische handen die eenden kaalplukken, een geweer op een blik richten, een tent opzetten in het donker. De beelden van De Ceulaer documenteren de werkelijkheid, maar de voice-over is een verteller van verhalen, niet van feiten en waarnemingen. Valt de stilte in de stem, dan vangt het beeld vooral de sfeer van het vertellen op in vervaagde of mistige landschappen, extreme afstanden, over klanksporen die een heel eigen leven leiden. Al in de tweede minuut verraadt dat ene beeld in de duisternis van een stel trippelende pootjes met geelgelakte nagels dat er wat magie is doorgesijpeld in de overlevering van de geschiedenis van de mammoet. Maar verhalen – waargebeurd of niet – blijven maar in leven door ze steeds opnieuw te vertellen, onvermijdelijk in telkens andere versies. 

Mammoeten leven voort in zulke verhalen, of in tekenfilms zoals Mother for a Little Mammoth (Oleg Churkin, 1981), een korte Sovjetanimatie die verstopt zit in Holgut. De kortfilm gaat over een babymammoet die wakker wordt uit de permafrost, terwijl alle anderen nog begraven liggen. Een vriendelijk nijlpaard stuurt hem de zee op naar Afrika, waar dieren zouden leven die erg op hem lijken. De babymammoet leeft er nog lang en gelukkig onder de hoede van een mama-olifant. Als niet op televisie, dan leeft de mammoet nog voort als sierobject op een rondpunt, in natuurhistorische musea, eeuwenoude mythes, wetgevingen en nieuwsgierige films zoals Holgut. 

Poëzie, aardrijkskunde en geschiedenis lagen trouwens zelden zo dicht bij elkaar. Holgut is een schakel in de tijd, onze tijd, die met haar klimaatfrustraties zich weer vragen kan of moet stellen over mammoeten in de permafrost. En of dat dan wel ethisch verantwoord is om er weer eentje tot leven te wekken. Nee, de permafrost is “kind of cool”, zoals de laatste zin van de film ons vertelt, en het zou nog beter zijn, moesten we haar kind of cool kunnen houden.