Staatsgeheim binnen en buiten het kader

De Rus Andrej Kontsjalovski heeft een bonte carrière achter de rug. In zijn jonge jaren schreef hij mee aan diverse films van Andrej Tarkovski (Ivans jeugd, Andrej Roebljov). Hij ging zelf achter de camera staan en met Siberiade (1979) draaide hij een van de mooiste naoorlogse Russische films. Vervolgens trok hij naar de Verenigde Staten, waar hij het zowel klein- (Maria’s Lovers, 1984) als grootschalig (Tango & Cash, 1989) deed. Terug in Rusland liep hij vooral met The Postman’s White Nights(2014) in de kijker.

In Dear Comrades! buigt hij zich over een onfrisse episode uit de Sovjetgeschiedenis. In 1962 brak in een fabriek in de Zuid-Russische stad Novotsjerkask een staking uit als reactie tegen het gelijktijdig verhogen van de productiequota en de voedselprijzen. Het protest werd hardhandig onderdrukt door de autoriteiten, waarbij tientallen doden vielen, en vervolgens onder het historische tapijt geveegd. Pas na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in de vroege jaren negentig werd de ware toedracht wereldkundig.

Kontsjalovski laat de dramatische breuklijnen door een en dezelfde familie lopen. Hij vertelt het verhaal vanuit het perspectief van Ljoedmila, lid van het lokale partijbestuur en vurig voorvechter van het Sovjetsysteem. Haar dochter, een prille twintiger, kiest partij voor de stakers en wil mee gaan betogen. Haar inwonende vader ziet het allemaal aan en trekt zich liever terug in tabakswalmen en alcoholische mijmeringen (Ljoedmila krijgt haast een hartaanval als hij zijn Kozakken-plunje aantrekt).

Ljoedmila verafgoodt Stalin en acht het onmogelijk dat er in de Sovjet-Unie honger wordt geleden. Voor het bloedbad verdedigt ze een harde aanpak van de “oproerkraaiers en hooligans”, maar als ze na het moordende geweervuur haar dochter niet meteen kan vinden slaan de stoppen door. Ze gaat koortsachtig op zoek in lijkenhuizen en kerkhoven, waarbij ze hulp krijgt uit onverwachte hoek: een veiligheidsagent die belast is met de doofpotoperatie krijgt medelijden met haar.

In het intelligente scenario worden de onderhuidse spanningen en tegenstellingen in de Sovjetsamenleving mooi neergezet. Het leger heeft het niet begrepen op de veiligheidsdienst KGB, die de richtlijnen uit Moskou met alle mogelijke middelen afdwingt. Partijbonzen en apparatsjiks krijgen allerlei voordelen terwijl het gewone volk in de staatswinkels uren moet aanschuiven voor basisvoedsel. De communistische heilsdroom kleurt zwaar Russisch-nationalistisch, waardoor regionale gevoeligheden worden doodgezwegen en minderheidsgroepen als de Kozakken in het gareel moeten lopen.

Opvallend is het gebruikte beeldformaat van het klassieke televisietoestel (1,33 op 1). Veeleer dan door een ‘documentaire’ betrachting lijkt die keuze ingegeven door het verlangen spektakel uit de weg te gaan. Dear Comrades! valt net op door de nuchtere toon en de afwezigheid van epische vertekening of gezwollen retoriek. Het beeldkader bepaalt wat we te zien krijgen, want wat erbuiten valt, bestaat officieel niet.

Die impliciete boodschap benadrukt Kontsjalovski door in bepaalde scènes personages net buiten beeld te laten acteren, zoals in de slaapkamerdialoog tussen Ljoedmila en haar minnaar aan het begin van de film. Andere vormelijke aspecten zijn de kristalheldere zwart-witfotografie en het ontbreken van een aparte soundtrack. Opvallend is ook het ironisch inlassen van propagandistische televisiebeelden.

Zonder nadruk laat Kontsjalovski zien hoe de Sovjet-Unie barsten begint te vertonen. De toenemende onvrede met ‘nieuwlichter’ Nikita Chroesjtsjov, de partijleider die met een schone lei wilde beginnen na de terreur, hongersnood en volksverhuizingen van de stalinistische periode, botst met heimwee naar de goede oude tijd van… vadertje Stalin. Maar er klopt iets niet langer en de geest is uit de fles.

In Novotsjerkask sneuvelt niet alleen een heilig taboe (‘het Sovjetleger schiet niet op burgers’), maar gaat ook de droom van het gestaag vorm krijgende communistische paradijs aan diggelen. Het refrein ‘beste kameraden’, waarmee arbeiders en partijleden aldoor worden aangesproken, klinkt daarbij meer als een bezwering om krampachtig vast te houden aan de utopie dan als een uiting van onwrikbaar vertrouwen in de toekomst.