Uit de desolate woestenij rond Las Vegas puurt Nina Menkes een eigenzinnig portret van vervreemding. Terwijl de kaarten steeds opnieuw worden geschud, zoekt Queen of Diamonds (1991) een uitweg uit de wanhoop.
“At the American Frontier spins a ghostly oasis of dreams.
A woman without a number stands watching in the hand of Fate.
Fracturing landscapes deal time to cacophonies of greed.
In a town called Hell, wedding or funerals, winner takes Death.”
– Tinka Menkes
Queen of Diamonds weigert. Op meerdere vlakken. Hoewel de film opent met een close-up van lange, roodgelakte vingernagels op een wit hoofdkussen, laat Nina Menkes nooit toe dat dit beeld uitgroeit tot een fetisj. Hoe persoonlijk de film ook is – actrice Tinka Menkes belichaamt de wanhopige zielenroerselen van haar zus Nina –, de unheimische fotografie vanaf grote afstand en met ongewone kadrering zorgt ervoor dat vervreemding altijd in de weg blijft zitten van onvoorwaardelijke identificatie. De reductie van het object gevolgd door een tomeloos verlies in details – fetisjisme – is onmogelijk.
Toch zit Queen of Diamonds vol beelden en objecten die gewoonlijk tot fetisj worden gemaakt. Dat begint al met de plek waar de film werd opgenomen, Las Vegas, een even mythische als banale zinsverbijstering te midden van een dorre woestenij, een fata morgana met nachtmerrieallures die de dromen van talloze dolende zielen – in film en daarbuiten – bespookt. De illusie van welvaart en van het geluk dat gepaard zou gaan met die welvaart ontkracht Queen of Diamonds onder meer in een van z’n andere prominente objecten: de in close-up gefilmde bundels bankbiljetten die weggezogen in de goktafel verdwijnen naar een onbestemd niets. Aan die tafel keren ook de vingers terug van croupier Firdaus (Tinka Menkes), met opplaknagels die eigenlijk veel te lang zijn om vlot kaarten te kunnen delen. Toch wilde Nina haar zus zulke opzichtige bijna-klauwen laten dragen. Ze zouden symbool kunnen staan voor een met lustprojecties behangen vrouwelijke dierlijkheid, een geïntensifieerde vervalsing om (mannen) te behagen. Queen of Diamonds is echter het tegendeel van een behaagzieke film. In een elliptische vertelling – die lijkt te bestaan uit ‘restantscènes’, maar in feite precies als zodanig neergeschreven is – verbeeldt Menkes haar totale vervreemding van een virulent vijandige wereld. Het hoofdpersonage Firdaus komt nauwelijks centraal in het kader te staan, steeds een nevenfiguur in haar eigen bestaan. De fysieke en emotionele breuk die zij ervaart, ademt door in de akelige somberheid van de beelden en geluiden, en resoneert met de outsiderpositie waarin Menkes zelf zich gewrongen voelde, als vrouw en als filmmaker.
Deze naar de marge verstoten status leidt echter niet tot slachtofferschap. In een interview met Film Comment vraagt Nina Menkes zich af of Firdaus’ verwerping van het systeem volstaat om het neer te halen of het minstens te doen barsten. De vraag stellen is minstens de mogelijkheid van de radicale rejectie toelaten. In haar eigen filmpraktijk – evenzeer getekend door afstand tegenover mannelijke en kapitaalkrachtige macht – is het bovendien voor Menkes van groot belang dat zij zelf schrijft, regisseert, filmt én monteert. Zo staat ze op geen enkel moment buiten het werk over een alomvattende buitenstaanderstatus. Net in de weigering van het verwachte of voetstoots aanvaarde ontstaat er ruimte voor een alternatief.
Al beschikt ook ‘alternatieve’ beeldvorming over reductionistische automatismen, objecten die niet voor zichzelf maar voor de vluchtige projectie van buitenaf bestaan. Even lijkt het erop dat Queen of Diamonds een fetisjscène uit de feministische auteurscinema opdist wanneer Firdaus langdurig plaatsneemt aan een tafel in een sjofele keuken en zich zo ontpopt tot een nazaat van Jeanne Dielman. Al bij de release in 1991 stipte criticus Bérénice Reynaud aan dat de film “voor Amerika in de jaren negentig zou kunnen worden wat Jeanne Dielman was voor Europa in de jaren zeventig: een cultklassieker die een rigoureuze visuele compositie gebruikt om door te dringen tot het allerdiepste van de ziel”. Ondanks een initiële lovende ontvangst bij critici en festivals verkreeg Queen of Diamonds zulke canonstatus niet.
Wel zorgt de restauratie uit 2019 door Academy Film Archive en The Film Foundation nu voor een heropleving van de film. Daarbij is een rol weggelegd voor Menkes’ reflecties dat #metoo zich niet alleen manifesteert in meetings met sinistere filmbonzen, maar ook verankerd zit in de gangbare filmtaal; het argument van haar meest recente documentaire, Brainwashed: Sex-Camera-Power, die voortbouwt op haar jarenlange ervaring als filmdocent. Bijna als een reflex duiken in artikels en aankondigingen nu ook opnieuw referenties aan Akerman op (feminisme + statische cameravoering = Akerman, het is zowaar een fetisj van filmrecensenten). Al is de verwijzing ditmaal terecht. Volgens Menkes zelf, in het interview met Film Comment, is er een duidelijke band omwille van hun joodse ouders met een oorlogsverleden en hun “fel feministische bewustzijn”. Daarnaast delen ze een aandacht voor tijdsduur en statische shots als een intense expressie van een apathisch bestaan (met gewelddadige dreiging). Menkes vermijdt echter ook hier fetisjisering door haar lang aangehouden en onbewogen opnames te doorprikken met onverwachte en niet narratief gemotiveerde zooms, alsof de camera zelf plotsklaps uit de ban wil breken. Menkes’ weigering geldt dan zowel tegenover de mainstreamstandaard die subjecten vernauwt tot levenloze objecten als voor de slowcinemafetisj die een statische beeldvoering al te voortvarend vereenzelvigt met diepgang. Daardoor komt haar weigering eigenlijk te staan voor radicale zelfbevestiging, in een gebroken vertelling over gebroken eenzaten in een gebroken landschap.
Via het festival Classics Restored brengt Cinea, in samenwerking met Courtisane, Queen of Diamonds naar KASKcinema in Gent, Cinema RITCS in Brussel, BUDA in Kortrijk en De Cinema in Antwerpen.
REGIE Nina Menkes
SCENARIO Nina Menkes
FOTOGRAFIE Nina Menkes
MONTAGE Nina Menkes
MET Tinka Menkes, Emmellda Beech
PRODUCTIELAND Verenigde Staten
JAARTAL 1991
LENGTE 77 minuten
Courtisane is een festival van connecties. Tussen films en kijkers, eerst en vooral, maar ook met makers, met eerdere programma’s en tussen verleden, heden en toekomst van het bewegende beeld. De twintigste editie gaat dit jaar door in de slipstream van Film Fest Gent.
Een naam als een doemdagsklok en een roadmovie langs al vaker bezochte plekken. Paul Schraders The Card Counter torst het gewicht van het verleden, maar hoe scherp staat die klok toch afgesteld en hoe verleidelijk zijn niet die goktenten, motels en andere zogenaamde tussenplaatsen?
De Hongaarse pionier Márta Mészáros filmde een veelzijdig oeuvre bij elkaar. De voorkeur voor het banale en het understatement maakt haar films tot krachtdadige cinema, even persoonlijk als politiek.
Op 2-2-22 overleed Monica Vitti, de nummer een uit Michelangelo Antonioni’s bloeiperiode in de jaren zestig. Al sinds begin deze eeuw was ze uit het publieke oog verdwenen, maar haar beeltenis blijft.
De titel van Anke Brouwers’ prachtige, verstomming opwekkende boekdebuut Mooi zijn en zwijgen: de machtige vrouwen van de Amerikaanse stille film is misleidend. Wie verwacht dat het een biografie is over een aantal lang vergeten filmmaaksters en actrices, zal – hopelijk aangenaam – verrast zijn, want het is zoveel meer dan dat.