Memoria gememoreerd

“Hundreds of tiny lights flicker across the vast darkness”, zo leest Apichatpongs eerste zin in het boek-bij-de-film Memoria. Die beschrijving van een observatie bij nacht is als een film, zoals zoveel ook alledaagse ervaringen voor de Thaise filmmaker bestaan door het prisma van cinema. Een wandeling onder een sterrenhemel, wegdrijven in slaap, dromen, laag per laag graven in traumatisch verleden, het geluid van tjirpende vogels buiten beeld tijdens een Zoomgesprek (hier te herbeluisteren)… voor wie het wil zien, zit de wereld tjokvol filmische momenten. Tijdens de videoperformance Fever Room, in 2016 gepresenteerd tijdens Kunstenfestivaldesarts in Brussel, krijgt de kijker eveneens de rol van acteur en zelfs projectiescherm toebedeeld. De toeschouwer is film, maar kan ook de lezer ‘film zijn’?

De bij Fireflies Press verschenen boekuitgave Memoria onderneemt de onmogelijke opgave om het creatieve proces van de film te reconstrueren. Net in die onmogelijkheid zit de uitdaging, ook artistiek, een beetje zoals Tilda Swintons personage in de film het geluid van onder haar hersenpan naar de geluidsstudio probeert te krijgen met behulp van een geluidstechnicus. Bij afwezigheid van het dwingende tijdsverloop dat film eigen is, bewaart het boek een collectie momentopnamen die samen de film en het ontstaan ervan benaderen. En dat terwijl Memoria – zoals elke film, maar deze toch bij uitstek – sowieso een ‘verslag’ is van z’n bedenk- en maakproces.

Na Apichatpongs korte introductie, waarin hij onder andere zijn ervaring met het exploding head syndrome toelicht en verwijst naar de inspiratie uit Jacques Tourneurs I Walked with a Zombie (1943), toont een uitvoerige knipselbijdrage fragmenten uit scripts, research, poëzie en foto’s die samen de film vormen. Van de opening bij “A darkness envelops the space” tot het slot van “Gradually, the intensity of the sun subsides, transforming the gold lustre into blue, purple, and before long, black” – van verduistering tot verduistering – krijgen de ideeën gestalte, weliswaar op papier. Dit is echter geen traditioneel gepubliceerd scenario of shooting script. Wel krijgen we – zoals in de film zelf – sporen daarvan, aangevuld of eerder overstemd door observaties, opmerkingen en onderzoek die de voedingsbodem van Memoria zijn.

Apichatpong mag dan overal film in zien, dat betekent omgekeerd niet dat Memoria of zijn andere films zich loszingen van de werkelijkheidservaring. Het knipselscript wijst op grondige research die de cineast het basismateriaal oplevert waarmee hij uiteindelijk zijn film construeert. Zoals Edwin Carels toelicht in zijn artikel ‘Film als compositie’ (in het eerste nummer van Fantômas) is Memoria bovenal een gecomponeerd geheel. Het is dan metaforisch verleidelijk om het bijbehorende boek te beschouwen als een partituur, maar hoewel er een sterke band is tussen beide, neemt deze uitgave meer vrijheid tegenover de film dan ‘louter’ een variatie in uitvoering.

En die vrijheid verhoudt zich tot de limieten van het boekmedium, zoals ook film de zijne heeft. Waar de audiovisuele ervaring van Memoria zintuigelijke waarneming boven feitelijke directheid plaatst, suggereert het boek een zich ontwikkelend creatief denkproces middels een voor altijd gestolde expressie. De fragiliteit van in de marge gekrabbelde notities en dagboekfragmenten is vastgelegd tussen twee gestoffeerde hardcovers in groot boekformaat. Zo krijgen de verzamelde sporen uit scripts, schetsen, brieven, foto’s en interviews alsnog een permanent karakter, terwijl ze vooral verwijzen naar vluchtige herinneringen. Een spanningsveld dat ook Apichatpongs werk kenmerkt.

Op het shooting script – “confidential / do not distribute”, bloklettert de eerste pagina – volgt een dagboekverslag van het setbezoek door auteur Giovanni Marchini Camia. Zijn tekst besteedt aandacht aan zowel de speelse en familiaire interacties van de crew, de artistiek-technische keuzes op de set als de historisch en actuele banden tussen de film en Colombia. In een mix van observatie en interpretatie geven Camia’s beschrijvingen een nog andere blik op wat het shooting script oproept, eentje die de posities van insider en outsider combineert. Sommige passages echoën setfoto’s van enkele pagina’s ervoor, maar het grootste deel van het dagboek bestaat uit een toegevoegd register, een toonaard die niet in film weerklinkt, met uitweidingen en analyses waarin net het geschreven woord uitblinkt. Zo kunnen dus ook schrijvers, en via hen lezers, ‘film zijn’.

Het boek Memoria (Fireflies Press) is bedacht en uitgewerkt door redacteurs Giovanni Marchini Camia en Annabel Brady-Brown, art director James Geoffrey Nunn en beeldredacteur Mateo Contreras Gallego.