Opgroeien op het scherp van de Geschiedenis

Ari Folman weigerde aanvankelijk een film te maken over Anne Frank; ze was te iconisch. Hij wou ook niet werken aan Holocaust-gerelateerde projecten. Folman komt naar eigen zeggen uit een “really hardcore Holocaust survivors family” – zijn ouders zijn Poolse Joden die het Lódz-getto en Auschwitz overleefden – en had lang geleden beslist dat hij er genoeg van had. In Waltz with Bashir haalt zijn vriend en frequent artistiek compagnon Ori Sivan aan dat de kampen Folman al sinds z’n zes achtervolgen. Wanneer hij later Anne Franks dagboek herleest, komt Folman tot het besef dat het boek net enorm populair geworden is omdat het de echte gruwel buitenhoudt, mede doordat Franks dagboekbijdragen enkele dagen voor haar deportatie stoppen. Folman stelde als voorwaarde dat de film gericht moest worden op jonge kinderen (9-10 jaar oud) en dus geen gruwel zou bevatten; de laatste zeven maanden van haar leven moesten aan bod komen in de film en de link tussen het verleden en het heden moest expliciet aanwezig zijn. In Where Is Anne Frank is die brug tussen toen en nu verteller en hoofdpersonage Kitty, de denkbeeldige vriendin aan wie Anne haar dagboekbrieven richt. Eén jaar in de toekomst komt ze uit het dagboek tot leven en gaat ze op zoek naar Anne. Aangezien Kitty enkel de inhoud van het dagboek kent, weet ze dus ook niets af van Bergen-Belsen. Ze wordt verliefd op Peter, een activist die zich ontfermt over vluchtelingen. Bij deze laatste groep hoort Ava, een jong meisje op de vlucht uit Mali. Zo wordt het verhaal van Anne Frank gelinkt aan de huidige escalerende migratiecrisis. In 2020 zijn 1 op de 5 kinderen wereldwijd in gevaar door oorlog, herinneren de eindtitels ons.

Wanneer hij in interviews over deze narratieve link tussen Annes verleden en Ava/Kitty’s toekomst spreekt, maakt Folman een verschil tussen vergelijken en impliceren. Hij wil de Holocaust niet vergelijken met het actuele Nederlands immigratiebeleid. Dat zet de deur open voor extremisten. Wat hij wel wil doen is een klassiek coming-of-age-verhaal vertellen en aan de hand daarvan een duidelijke sociaal-historische boodschap uitdragen. “We want to help viewers realise what it means to be a child born into a war that it neither understands nor is engaged in. From the perspective of a child the stories of Anne and Ava do have parallels.” Folman wil vermijden een eenduidig tragische ‘holocaust-film’ te maken waar de horror van de Geschiedenis de humaniteit van de mensen in het verhaal wegvaagt. Hoewel het verhaal van Anne Frank zich afspeelt in gevangenschap en tragisch afloopt, is de inhoud van haar dagboek niet enkel kommer en kwel. Aan de hand van Annes verbeelding kan het verleden weer tot leven komen, zowel door een blik te werpen op haar innerlijk leven in het achterhuis als door een dialoog te creëren met Kitty, die een deel van die verbeelding verpersoonlijkt. Kitty zorgt zo voor een emotionele band tussen heden en verleden die voor Folman cruciaal is. Hij beschrijft de redenering van een overlever die stelt dat vanaf het moment dat alle overlevenden van de kampen gestorven zijn, plots de band die we hebben met dat verleden een satellietbeeld zal geven. Hij vergelijkt het met bloederige passages uit de Bijbel die voor een hedendaags publiek abstract overkomen zonder grote emotionele waarde.

Hoewel Folman beweert didactische declaraties te willen vermijden, hangt hij net een specifieke didactiek aan, niet in pejoratieve zin, maar als tactiek om informatie over te brengen. Kitty wordt zo een Greta Thunberg-achtige verschijning die onrecht bestrijdt. Folman maakt voor zijn didactische invalshoek handig gebruik van de verschillende genres waarin hij werkt. In de hybride documentaire Waltz with Bashir gebruikt hij bijvoorbeeld een interview met Sivan om aan de hand van een psychologisch experiment de dynamische kwaliteit van het menselijk geheugen te duiden. Sivan vertelt hoe de testsubjecten tien foto’s uit hun kindertijd te zien kregen waarvan één nep was. Wanneer het experiment later herhaald werd met dezelfde subjecten, gaf een hoger percentage aan dat de valse foto echt was dan in de eerste ronde. Folman animeert tegelijk de mentale ruimte waarin die herinneringsconstructie plaatsvindt. Hij cut van het gesprek in de woonkamer van Sivan naar die abstracte ruimte, afgebeeld als een groot groen veld, waarin hij verschillende elementen uit het experiment laat verschijnen. De logica van deze scène is voornamelijk associatief en stemming-gericht. De dynamiek, het verdwijnen en verschijnen van die al dan niet valse herinneringen, staat centraal. Folman nam als 19-jarige in 1982 deel aan de Israëlische invasie van Libanon en probeert in Waltz With Bashir zijn ervaringen te verwerken aan de hand van zijn verstoorde geheugen en bizarre dromen. In The Congress (2013) lenen sciencefiction en satire zich tot filosoferende dialogen waarin het letterlijk over de thematiek van de film kan gaan. Voor Where Is Anne Frank zet hij het fantasygenre in om abstracties via Kitty een lichamelijkheid te geven.

Folman laat Kitty met de trein de reis van Anne volgen. Onderweg leest ze over de laatste maanden van Annes leven. Terwijl Kitty voorleest aan Peter zien we in een montagesequentie de onderwereld uit de Griekse mythologie als metafoor voor de kampen. Eichmanns treinnetwerk wordt de rivierdelta van de Styx. Voor de animatie stapte Folman naar onder andere het team achter Wes Andersons Fantastic Mr Fox. Eerst wou Folman nog de volledige film in stop motion maken tot hij een jaar later besefte dat hij dit nooit gefinancierd ging krijgen. Het team ontwierp een aantal stop-motion-sets waarin vervolgens de 2D-animatie geplaatst werd. Het achterhuis zelf is zo’n stop-motion-omgeving. Animatie is ook erg geschikt voor de eerder aangehaalde visioenen uit Waltz with Bashir, waarvoor Folman een eigen ontwikkeld proces gebruikte met cartooneske cut outs die met flashanimatie en traditionele celanimatie in beweging gezet worden. Flash animatie is een digitale animatietechniek die vaak voor webanimaties en browsergames gebruikt wordt omdat het met minimale verhoging van bestandsgrootte toch beweging mogelijk maakt. Celanimatie deelt het beeld op in apart bewegende componenten. Zo kunnen meer tekeningen gerecycleerd worden in latere scènes. Het is een klassieke innovatie van erg arbeidsintensieve, handgetekende animatie.

Aan het eind van Waltz with Bashir krijgen we plots archiefbeelden te zien van huilende vrouwen en verminkte lijken. Tot dan is elk beeld getekend en geanimeerd. Aangezien deze archiefbeelden een vorm van collectief geheugen representeren, is het aannemelijk dat het animatiepersonage Ari deze kent. De film erkent dat het erg ingewikkeld is om jezelf te situeren in de geschiedenis, zeker aangezien het moeilijk is om echte herinneringen te onderscheiden van valse, zoals in een van de psycho-educatieve onderdelen van de film reeds verteld werd. Wanneer je dan plots als individu betrokken bent bij gebeurtenissen die de Geschiedenis ingaan, word je achteraf vaker geconfronteerd met de beelden van die officiële geschiedenis dan met degene uit de herinneringen die je al dan niet bewust probeert te verdrukken. De waarheid zit volgens Folman niet inherent in het beeld. In digitale cinema is er geen verschil meer tussen animatie en live action. Het zijn toch allemaal pixels. Waarom dan niet kijken naar een knappe tekening waarin mensen nauwgezet hun creativiteit hebben gepuurd? De waarheid zit in de ervaring, de emoties en het innerlijk leven. De film lijkt te suggereren dat een collectieve militaristische nachtmerrie de bevolking kwelt en dat hier serieus met elkaar over praten de eerste stap vooruit is. Dat zorgt voor een opvallend contrast met Where Is Anne Frank. Folman zucht tijdens een interview dat hij Annes optimisme en vertrouwen in de goedheid van mensen niet deelt. Het doet denken aan de oude leuze van Max Horkheimer: “I do not believe that things will turn out well, but the idea that they might is of decisive importance.”

Where Is Anne Frank is beduidend minder sarcastisch dan Folmans eerdere animatiefilms. Zinloos geweld doordrenkt Waltz with Bashir. In een memorabele montagesequentie schieten opeenvolgend de IDF-scherpschutter, tankeenheid en bommenwerper hun doelwit voorbij ten koste van onschuldige omstaanders en hun woningen terwijl op de soundtrack ‘I Bombed Beirut’ van Zeev Tene speelt. De hoofdpersonages in beide films zijn geobsedeerd door het verleden. Ari zoekt naar zijn aandeel in de massamoord in Sabra en Shatila. Kitty zoekt naar Anne en dus bij implicatie de Holocaust. Ari gaat te rade bij vrienden, psychologen, ex-strijdmakkers, journalisten, enzovoort. Kitty bezoekt alle Anne-Frankinstituten tot ze in de Anne Frank Bibliotheek te weten komt dat Anne gestorven is. Wanneer het einde van Waltz with Bashir nadert, blijft er steeds minder ruimte over voor die sarcastische toon. Hoe dichter Sabra en Shatila komen, hoe meer het documentaire karakter van de film expliciet wordt; tot het punt van de eerder besproken archiefbeelden. Where Is Anne Frank blijft daarentegen tot het eind een geanimeerde fantasyfilm. Waltz with Bashir toont hoe geschiedenis en geheugen op onvoorspelbare manieren met elkaar verweven worden. Where Is Anne Frank stelt dat het verleden op onvoorspelbare manieren een fris leven ingeblazen moet worden, weg van sclerotische institutionalisering.