Beiroet, altijd weer

Many have been wounded on the front line or in the streets
Medicine is scarce in the makeshift hospitals
and the severely wounded have time, unfortunately, to think.

― Etel Adnan in Beyrouth, jamais plus (Jocelyne Saab, 1976)

In 1976, te midden van een stukgeschoten Beiroet, wandelt Jocelyne Saab door de vernielde straten met haar camera en documenteert de destructie van de stad waar ze geboren en getogen is. Deze beelden, telkens gefilmd tussen zes uur en tien uur ’s ochtends terwijl beide kampen rust namen van de burgeroorlog, vormen uiteindelijk de documentaire Beyrouth, jamais plus. Voor de voice-over roept Saab de hulp in van de Libanese dichteres en schilderes Etel Adnan. Zij spreekt lyrisch over de onweerstaanbare kracht van Beiroet. Toch erkent Adnan met spijt ook dat de stad waar ze zo veel van houdt zich in een grimmige spiraal van bloedvergieten en geweld bevindt. Haar half gedicht, half brief, deels lofzang, deels klaagzang klinkt nog aangrijpender met de onthulling dat ze het opstelde vanuit Parijs, waar ze haar tijd doorbrengt sinds ze de stad is moeten ontvluchten. Adnans gevoelens zijn in haar afwezigheid enkel aangewakkerd en haar voice-over vol heimwee maakt van Saabs beelden een poëtisch tijdsdocument dat nog steeds niet aan relevantie heeft ingeboet.

Sinds Beyrouth, jamais plus zesenveertig jaar geleden het licht zag, vormen dergelijke tegenstrijdigheden de basis voor de relatie die veel mensen met de stad aangaan. De ogenschijnlijk onverenigbare liefde- en angstgevoelens die Beiroet bij veel van z’n bewoners opwekt, zijn op z’n minst gezegd ingewikkeld. Deze ambivalente connecties bleven niet enkel een hoofdthema voor de ‘nieuwe Libanese cinema’ waar Saabs films een essentiële bijdrage toe leverden, maar voor het merendeel van de kunstproductie in het land tot vandaag de dag.

Costa Brava, Lebanon, de debuutfilm van Mounia Akl, spreekt tot deze impasse en gaat op zoek naar antwoorden. Door de ogen van een gezin dat Beiroet moest verlaten, maar gedwongen wordt om zich te blijven verzetten wanneer er naast hun huisje in de bergen een vuilnisbelt verschijnt om het overtollige afval uit de hoofdstad te dumpen, bekijkt ze de tweestrijd die iedereen die de stad genegen is met zich meedraagt en hoe die universele thema’s aanraakt waarmee elke persoon in verzet vertrouwd is.

Was Adnan gedwongen de stad te ontvluchten omwille van haar uitdagende poëzie en penseelstreken, dan is Souraya (Nadine Labaki), de moeder van de familie in Costa Brava, Lebanon, een gewezen zangeres. Zij ontmoette haar man Walid (Saleh Bakri) op een manifestatie waar zij protestliederen zong en hij amok maakte met de politie. Toen ze ’s avonds aan de bar naast elkaar stonden en Souraya alcohol over Walids open wonden morste, was hun romance bezegeld. Uit die ontmoeting kwamen twee dochters: de oudste Tala (Nadia Charbel) en de jongste Rim (gespeeld door de identieke tweeling Geana en Seana Restom).

Samen heeft het gezin zich teruggetrokken in Costa Brava, een zonovergoten stukje Libanon dat zijn naam kreeg omdat de exuberante natuur er lijkt op die van de Spaanse kustregio met dezelfde naam. Dit ogenschijnlijke paradijs moet de twee jongere kinderen een afgeschermde jeugd bezorgen, weg van de stad die zovele harten heeft gebroken. Deze ontsnapping blijkt echter veel moeilijker dan gehoopt. Alle leden van de familie botsen op hun eigen manier op de onmogelijkheid om zich af te wenden van de actie. Wanneer de afvalcrisis hun illusie van een veilige thuis op scherp zet, ontstaan er binnen de familie al snel scheidingslijnen.

Moeder Souraya en dochter Tala keren hun blik opnieuw in de richting van Beiroet. Souraya herinnert zich haar leven als zangeres en erkent dat de verhoopte veiligheid niet te vinden zal zijn in een zichzelf opgelegde ballingschap. Tala daarentegen heeft geen eigen herinneringen aan de stad. Zij fabuleert de verhalen die ze van haar moeder hoort, aangevuld met zeldzame fragmenten uit de magazines die ze verzamelt. In tegenstelling tot haar moeders motieven zijn die van haar niet politiek getint, zij droomt van liefde en een onbezonnen jeugd in de bruisende stad. In een van de klerken die de graafwerken voor de stortplaats runt, ziet ze dan ook geen representatie van het corrupte systeem waarvoor haar ouders waarschuwden maar een kans op liefde die haar achtergehouden is. Samen verhogen moeder en dochter de druk op vader Walid om opnieuw een leven te overwegen in de stad waar zijn ergste trauma’s hebben plaatsgevonden.

Voor Walid echter zijn de verwondingen nog niet genezen die de politie en andere politieke tegenstanders toebrachten aan zijn lichaam en zijn stad. Hoewel hij er alles aan doet om zichzelf te laten geloven dat hij Beiroet de rug heeft toegekeerd, leeft hij onmiskenbaar nog elke dag met de strijd. De posttraumatische stress die hij eraan overhield, heeft hij meegegeven aan zijn jongste dochtertje Rim. Opgegroeid op horrorverhalen over Beiroet patrouilleert zij als een kleine soldaat over haar vaders terrein. Beiden geleid door compulsieve angst besluiten zij stellig dat ze nooit meer terug kunnen naar Beiroet.

Naast de vier kernleden van het gezin zijn nog twee andere familieleden betrokken in het conflict: Walids zus Alia (Yumna Marwan) en zijn moeder Zeina (Liliane Chacar Khoury). Alia is reeds lang gevlucht naar Zuid-Amerika en leeft er een tevreden leven als carrièrevrouw. Zij belt regelmatig het gezin op om ze allemaal te overtuigen haar achterna te komen naar Zuid-Amerika. Zeina wil niets liever dan een visa krijgen en in het kielzog van haar dochter het land verlaten. Hoewel de film meer bezorgd is om de personages van wie de toekomst in Libanon ligt, hebben deze twee vrouwen de interessante rol om in te staan voor de miljoenen mensen die sinds 1975 het land hebben ontvlucht.

 

Hope is not a lottery ticket you can sit on the sofa and clutch, feeling lucky. It is an axe you break down doors with in an emergency. Hope should shove you out the door, because it will take everything you have to steer the future away from endless war, from the annihilation of the earth’s treasures and the grinding down of the poor and marginal… To hope is to give yourself to the future – and that commitment to the future is what makes the present inhabitable.

― Rebecca Solnit, Hope in the Dark (2004)

Door de afvalberg die al snel groeit tot over de omheining van de ooit veilig lijkende burcht verhoogt de druk op de ketel voor het gezin. De ignorante liefde van de projectleiders van de vuilnisbelt voor Souraya’s oude protestmuziek en Walids vergeefse pogingen om de corruptie te filmen en te verspreiden roepen vragen op over hoe dienstbaar kunst wel is in een conflict tegen een gigant die alles consumeert maar niets ter harte neemt. En wanneer ook de rechtspraak hen in de steek laat, dreigt wanhoop de familie te verscheuren.

Toch bevat Costa Brava, Lebanon een sterke onderstroom van jeugdige hoop. Door de ogen van de twee dochters presenteren Akl en haar schrijfpartner Clara Roquet een alternatief op de radeloosheid die de familie en het land treffen. Enkele adembenemende dagdroomsequenties verbeelden de ongerepte creativiteit en vindingrijkheid van de kinderen. Terwijl Tala aan het zwembad mijmert bij een gedicht, drijft de camera over het zwembad richting haar moeder. Het is een verbijsterend moment dat niet enkel de stijl van de film doorbreekt, maar ook de hopeloosheid ervan. In Rims fantasie zweven alle vuilniszakken als wensballonnen de hemel in, waar ze niemand nog kunnen kwellen. Deze sensationele verbeeldingskracht contrasteert sterk met de wanhoop die Walid en tot op zekere hoogte Souraya met zich meesleuren. Zij moeten erkennen, net als alle generaties van verzetsstrijders en ouders vroeg of laat moeten inzien, dat een gunstigere toekomst voor hun kinderen en voor hun land niet te vinden is in afscherming maar in bevrijding.

Dat wordt onderstreept door een ontroerende scène waarin de familie, afgemat door de weerstand die ze al maanden voeren, bij het ontwaken ontdekt dat de berg afvalzakken omgeruild is voor een massa jonge actievoerders uit Beiroet. Er komt geen verklaring voor hoe de schreeuw om hulp de stad heeft bereikt. De camera wordt zelfs niet afgewend van de gezinsleden om de gearriveerde activisten te tonen. Hun bezielde gejoel vult de klankband terwijl Walid en Souraya verbijsterd toekijken. Hoe deze manifestatie tot stand is gekomen laat de film koud, wat essentieel wordt bevonden is dat deze überhaupt plaatsvindt. Zo benadrukt Costa Brava, Lebanon dat deze drastische kentering kan plaatsvinden ondanks de uitzichtloosheid die eraan voorafging.

Dit resolute geloof weerspiegelt de film misschien wel het best aan het slot. In een aangehouden shot van Rim die uit het raam van haar vaders auto kijkt terwijl het rurale landschap voorbijglijdt, haar blik naïef maar uitdagend gericht op Beiroet, zitten kernachtig alle ideeën van de film vervat. In tegenstelling tot Adnan, die na de burgeroorlog niet zou terugkeren naar haar stad van herkomst maar in Amerika en Parijs verbleef tot ze er vorig jaar overleed, besluit het gezin opnieuw de stad onder ogen te komen die hen zo lang getormenteerd heeft. In dit laatste beeld trekt de film niet enkel een treffende parallel met het openingsshot waarin vuilniszakken van de stad naar het platteland worden gereden, maar zet die ook een hoopvol en strijdvaardig sluitteken achter het geheel.

 

But the important word here is probably not the one you are thinking of. It’s trying. Trying and trying again. Never stopping. That is a victory in itself.

– Frank Barat, Freedom is a Constant Struggle (Angela Davis, 2015)

De verhalen die Costa Brava, Lebanon en Beyrouth, jamais plus vertellen, zijn niet enkel te betrekken op de lange geschiedenis van conflict en corruptie van het land of de stad. Ze bieden op bezielde wijze zicht op de complexe relatie die elke persoon moet aangaan met waar die in gelooft. De krachten die gemeenschappen uiteen trekken, oorlogen veroorzaken, de planeet vernietigen…  blijven onverbiddelijk doorrazen en soms is het moeilijk boven het geluid van destructie jezelf te horen protesteren, laat staan jezelf te horen denken. De behoefte aan reflectie en afstand van de opstand is eeuwenoud, maar hetzelfde geldt voor de drang ernaar terug te keren. Deze interne tweestrijd is constant aanwezig en zal dat waarschijnlijk altijd blijven. Daarom is het belangrijk om er genuanceerde kunst over te maken en te delen. Costa Brava, Lebanon kijkt naar het (tijdelijk) verlaten van de opstand zonder oordeel of schuld tegenover wie moegestreden zijn, maar wel met een empathische aanmoediging om nooit de moed volledig te laten varen. Het nodigt uit om zich te positioneren binnen de collectieve oppositie en geen torenhoge verwachtingen op individuele schouders te leggen. Ook herinnert het dat de toekomst altijd meer mogelijkheden tot verandering biedt dan het heden doet uitschijnen en uitzichtloosheid dus geen synoniem hoeft te zijn voor hopeloosheid. Met die begeesterende moraal suggereert de film de eerste stappen naar een duurzame en weerbare aanpak voor revolutie en houdt z’n publiek een genuanceerde visie op verzet voor die zowel enorm pijnlijk als levensnoodzakelijk is.

 

Baardagame

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidde Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. In zijn essay kijkt Boet Meijers tussen duim en wijsvingers naar onze terraria.

Binnen de marges van film, en de omweg daarnaartoe

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidde Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. In haar essay kijkt Evi Cats over de randen van film heen.

 

 

Het aanwezige van het afwezige

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidde Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. In haar essay meet Merlijn Beullens de afstand tussen onpersoonlijke macht en wie zich ertegen verzet.

Tussen N9 en A11

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidde Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. In haar essay staat Astrid Soetewey stil bij de beweging die MOOOV voorspiegelt.

 

 

Is plagen om afhankelijkheid vragen?

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidde Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. Margot Leyers ziet in Unclenching the Fists dat ‘houden van’ samengaat met zowel vasthouden als loslaten.