Een duik van het balkon

Ontheemding, herinnering en identiteit. Drie vervlochten factoren die elkaars substantiële waarde versterken. Gedachtenissen aan wat vervlogen is, vormen mee de identiteit van mensen onttrokken aan hun gekende thuis. In Bye Bye Tiberias van Lina Soualem neemt het meer van Tiberias een sleutelpositie in, als een lieu de mémoire waar een ruimer Palestijns identiteitsdenken aan wordt verbonden. Als kijker ervaren we, zoals Soualem vermeldt, een onderdompeling in het meer als een onderdompeling in het verhaal van haar moeder, de actrice Hiam Abbas. Duikend in het water treffen we de verschillende historische lagen van een gezin, waarbij we niet alleen een persoonlijke geschiedenis verteld krijgen, maar ook beseffen dat die gevormd is door een ruimer, collectief kader.

Vanuit gesprekken over haar moeders jeugd en vertrek uit Palestina tracht de cineaste bredere vertellingen te genereren. De positie van Hiam als actrice is belangrijk voor haar vertrek uit haar geboorteland, maar vormt verder geen drijvende factor voor het plot. Waar Hiam recent voornamelijk bekend is als de charismatische Marcia Roy, echtgenote van de pater familias Logan Roy in de HBO-serie Succession (2018-2023), neemt ze hier een andere rol in. Familiale relaties blijven belangrijk, maar in tegenstelling tot een machtsspel over wie de erfenis van een media-imperium zal verwerven, gaat het bij Bye Bye Tiberias en de familie van Hiam voornamelijk om de erfenis van het Palestijns-Israëlische conflict. In essayistische filmstijl bevraagt Soualem de herinneringen van haar moeder, stelt vragen over en aan haar voorouders en reflecteert over haar eigen Palestijnse identiteit. Haar moeders ontheemding koppelt ze aan de ruimere volksverhuizing die de Palestijnen moeten ondergaan sinds de Nakba.

Souelem visualiseert de herinnering via verschillende soorten beelden. Ze gebruikt recent gefilmd materiaal waarin zijzelf en Hiam centraal staan. Korte bevragingen wisselt ze af met beelden van Hiam in Parijs en van een reis naar haar moederland. Het heden en verleden overlappen elkaar door middel van nostalgische VHS-tapes van een familievakantie in de jaren negentig en historische archiefbeelden over verschillende aspecten van de Palestijnse geschiedenis. In hun interactie vormen, recreëren en bestendigen die verscheiden beelden een Palestijnse identiteit.

Samen vormen ze ook een socio-emotionele geografische ruimte waarin de personages zich kunnen terugtrekken. Soualem zet daarbij taal, poëzie en liederen in om over geografische en temporele grenzen heen een Palestijnse, Arabische identiteit te impliceren. De liederen en poëzie creëren overgangen tussen de verschillende beelden doordat ze heden en verleden bevragen. Dezelfde positie kent Soualem toe aan andere lieux de mémoire zoals de moskee van Tiberias en de stad zelf. Op deze wijze ontrafelt ze de historische gelaagdheid van het gebied. Moskeeën raken ontwijd. Levendige markten verworden tot flitsende attracties aan een toeristische dijk. De Palestijnse achtergrond van de stad lijkt verwijderd, maar leeft verder in de gevoelswereld en het contact van de familie met dit gebied.

Soualem vraagt Hiam haar herinneringen te delen aan het leven in het dorp Deir Hannah en haar vertrek. Hiam is eerst gereserveerd en vertelt dat de poort tot het verleden niet geopend moet worden. Wanneer ze later haar ouderlijk huis in Palestina betreedt, is het beeld donker. Het langzaam opflikkerende licht verhult Hiams emoties en toont het verleden. Enerzijds onthult ze haar eigen positionering in het verleden en vraagt ze zich af of haar moeder, Soualems grootmoeder, vergiffenis zou geven voor het feit dat ze als jonge vrouw uit Palestina is vertrokken. Anderzijds houdt ze het verleden bewust voor als een vreemd land dat niet onderzocht moet worden. Wanneer Soualem vraagt of ze soms mijmert over wat er van haar geworden zou zijn als ze niet vertrokken was, reageert ze dat zoiets nutteloos is om te vragen, want ze is vertrokken.

Indirect krijgen we toch een antwoord op deze vraag. Wanneer Hiam aan de oevers van het meer van Tiberias in de richting van Syrië kijkt, staat ze stil bij wat het eventuele gevolg zou zijn geweest als haar naar daar gevluchte tante eigenlijk in Palestina was gebleven. Ze vraagt zich af wat die vlucht voor haar tante betekende en hoe ze dat meedraagt. Hoewel beide vrouwen andere beweegredenen hadden, raken de mijmeringen over de vlucht van haar tante vermengd met haar eigen vlucht, wanneer ze vertelt hoe ze haar tante ooit in Syrië heeft bezocht. Voor Hiam was dat het eerste bezoek aan een Arabisch land en verhief ze zo de grenzen die Israël haar maar ook haar tante oplegde.

Voor Hiam lijken het schijnbaar onveranderlijke landschap en haar ouderlijk huis de enige aanknopingspunten met een mogelijk ander verleden. Met haar zussen bespreekt ze wel deze vervlogen periode en ze keert ook terug naar bekende plaatsen zoals haar eerste school en Jeruzalem, maar de verandering is op deze plekken te tastbaar om een volledig ander perspectief te kunnen waarnemen.

Haar vertrek naar Europa blijft een voornaam breekpunt. Voor zichzelf, de film en ook voor Soualem. Op welke manier is de filmmaakster namelijk nog Palestijns? Haar bestaan is inherent verbonden aan haar moeders vlucht naar Europa. Hoe kan je jezelf verhouden tot een land dat, als je moeder er gebleven was, je bestaan onmogelijk had gemaakt? Oude videotapes plaatsen haar naast haar grootouder, tantes en ruime familie. Ze bevraagt haar positie, maar wordt in die beelden ook een van hen. Ze vormen haar littekens, maar erkennen tegelijk ook haar identiteit. Als Soualem vraagt op wie van haar familie ze lijkt, zegt haar moeder dat ze op niemand lijkt. In de complexiteit van de familiale relaties voelt ze als geboren Française een tegenstrijdigheid om een volledig toebehoren te kunnen onderschrijven. In het natuurlijke landschap lukt dat net zoals voor Hiam wel. Bij beelden van het ongerepte Palestijnse landschap speelt Soualem met het idee van de onveranderlijkheid van de natuur. Het meer van Tiberias vormt een brug tussen verleden en heden, waarbij de aanblik ervan een nostalgische herinnering aan een vervlogen vakantie weer activeert. Het zorgt voor een verbintenis met haar Palestijnse identiteit. Soualem woont nu ver van het meer, en toch voelt het dichtbij. Archiefbeelden van een auto die naast het meer rijdt, gaan over in huidige beelden van dezelfde weg. De kijker wordt zo aangezet het concept herinnering te bevragen.

Een centrale positie waarnaar de film wederkeert, is een witte muur in Hiams appartement te Parijs. Dat oningevulde decor beplakt Soualem met foto’s. Deze foto’s zijn in hun eenvoud fragmentarische herinneringen, maar in botsing met elkaar vertellen ze een verhaal. De met herinneringen, gedachten en beelden beplakte muur symboliseert de ruimere verteltrant van Bye Bye Tiberias. Soualem verwijst er ook mee naar hoe ons geheugen werkt. Wat we herinneren, staat niet los van andere ervaringen en komt ons niet lineair over. Historisch beeldmateriaal van Palestina staat niet los van het heden en vice versa. Beelden verschijnen door elkaar in een kluwen van informatie en ontsnappen ons weer. Het heden heeft voor haar geen verheven, almachtige positie, beelden uit het verleden vormen net de personages van het heden. In een worstelende zoektocht naar haar eigen identiteit bieden jeugdherinneringen Soualem een gevoel van toebehoren. Wanneer Hiam moeite heeft met het verlies van haar moeder, helpt haar oude woning in het rouwproces. Het verleden leeft actief door en bepaalt de acties van de personages. In een gesprek met haar zussen over haar vader vertelt Hiam hoe ze altijd het balkon opzocht voor moeilijke gesprekken met hem. Bye Bye Tiberias herhaalt dat wanneer het balkon een plek wordt voor Hiams mijmeringen. Zo functioneert het balkon als een publieke plaats om zaken te delen weg van de private sfeer in de huiskamer. Het belang van publieke ruimtes zoals het balkon en (in breder opzicht) lieux de mémoire biedt inzicht in de Palestijnse ontheemding. Een kwestie die in het licht van hedendaagse gebeurtenissen een zekere urgentie bevat. Vanuit het ontheemde perspectief van Soualem en Hiam duiken we zo samen in het water van het meer van Tiberias en houden een veelomvattende Palestijnse identiteit levendig.

 

Tijdens MOOOV Filmfestival in Brugge begeleidt Fantômas jonge critici in hun schrijven over film. In 2024 namen Sarah Allaert, Leon Decock, Maura De Troyer, Nida Dhooghe, Maxim Morel en Jana Van Brussel deel aan de workshop.

 

For Festival Purposes Only

Vanuit een reeks kijkervaringen vervuld met verveling en afleiding maakte Leon Decock een video-essay voor de Young Critics-workshop tijdens MOOOV. In een poging te ontsnappen uit de cinemazaal reconstrueert dit persoonlijk essay de kijkervaring, op zoek naar beelden die een uitweg bieden.

Echo’s en reflecties

Het nachtelijke duister en het geschreeuw in Critical Zone van Ali Ahmadzadeh resoneren in een filmzaal in Brugge. Hier, daar, toen, nu.

 

 

Witte doeken

Is je wereld magisch zodra de realiteit van koloniale plunderingen niet in de ogen kan worden gekeken? En wiens wereld is wereldcinema? Een bevreemdend samenspel van esthetiek, financiering en identiteit werpt vragen op tijdens filmfestival MOOOV.

Recht op onbereikbaarheid

Smartphones zijn niet meer weg te denken uit de cinemazalen. Moderne personages hebben er eentje op zak, terwijl veel bezoekers hun gsm tijdens de vertoning niet kunnen weerstaan. Bestaat er nog zoiets als een recht op onbereikbaarheid?

 

 

Droomtijd

In The Bride neemt Myriam U. Birara haar hoofdpersonage Eva teder bij de hand terwijl ze samen door de donkere jaren van Rwanda waden. Hoe transformeert een lichaam onder constant geweld, wanneer fysieke zelfverdediging geen optie is?