Het persoonlijke falen van de wereld

In de roman 7½ schrijft Christos Tsiolkas, in een ontluisterende overdenking van zijn eigen kindertijd, over het verschil tussen naïviteit en onschuld en hoe kinderen wel het eerste maar daarom niet automatisch ook het tweede zijn. Iedereen die al eens tijdens de speeltijden over een schoolplein gelopen heeft, weet dat kinderen allerminst de onschuldige wezens zijn die (hun) ouders er veelal van willen maken. Aangezien kinderen een soort van mensen zijn, is niets menselijks hen vreemd. Dat wij als maatschappij besloten hebben kinderen vooralsnog niet ten volle aansprakelijk te houden voor hun gedrag en handelingen (en dat met name in juridische zin), betekent daarom niet dat zij er moreel gezien niet voor verantwoordelijk kunnen zijn. Om kort te gaan: kinderen zijn evenzeer in staat tot huichelachtig en smerig gedrag als de volwassenen die hen op de wereld hebben gezet en die ook zij na verloop van tijd zullen worden.

Een van de conflicten in About Dry Grasses — de nieuwe doch als vanouds drie uur durende film van Nuri Bilge Ceylan — voltrekt zich in dit spanningsveld dat wordt gecreëerd door de discrepantie tussen onze culturele perceptie van kinderen en de geleefde ervaring van Samet (Deniz Celiloğlu), een dorpsleerkracht die door een van zijn leerlingen van grensoverschrijdend gedrag wordt beschuldigd. Eerder zagen we hoe Samet het tienjarige meisje een cadeau gaf en hoe hij zijn arm om haar schouder sloeg als blijk van genegenheid. Ook hoorden we hoe de jongens in de klas klaagden dat de mannelijke onderwijzers Sevim (Ece Bağci) en haar vriendinnen altijd aan het woord lieten. De beschuldiging komt daarmee voor ons niet uit de lucht vallen, ware het niet dat de motieven waarmee Sevim haar aanklacht uit die in zekere zin zo niet onwaar dan toch ongeldig te maken. Ze beschuldigt Samet namelijk in een poging wraak op hem te nemen en aldus zijn leven te verwoesten. En ze weet perfect wat ze aan het doen is, of zo lijkt het althans. Soms. Zoals gezegd zit de spanning van dit conflict in de discrepantie tussen het feit dat de aanklacht niet onwaar en dat de aanklager niet onschuldig is.

Aangezien het tegenwoordig heel moeilijk is om over dit soort zaken te spreken zonder in hysterie te vervallen, ben ik genoopt te zeggen dat het uiteraard niets uitmaakt dat de motieven van Sevim niet onschuldig zijn. In dit en elk ander verhaal zou de volwassene altijd beter moeten weten. Zou moeten. Het heerlijke aan About Dry Grasses, dat wat hem uittilt boven het gros aan films met soortgelijke thematiek die we in de golfslag van MeToo over ons heen hebben moeten laten komen, bestaat er net uit dat de film resoluut in de ambiguïteit postvat. En niet de eenzijdige ambiguïteit die we kennen uit televisiereeksen met hun bordkartonnen antihelden, maar de ambiguïteit van wat het betekent om een mens te zijn. Ceylan doet me altijd terugdenken aan Bergman (en vaak ook terugverlangen, aangezien Bergman vaak hetzelfde wist te realiseren in de helft van de speeltijd). Sevim is in moreel opzicht geen onschuldig slachtoffer, maar desalniettemin nog steeds een kind. Satem is allerminst een dader, maar daarom niet minder diegene die moreel gezien de verantwoordelijkheid draagt. Dat hij dit weigert in te zien, maakt hem zo menselijk en tegelijkertijd kleinzielig. Met de distantie van de toeschouwer hoop je dat hij boven zichzelf zal uitstijgen om aldus te ontsnappen aan de val die hij voor zichzelf uitgezet heeft. Maar helaas, het leven van een ander krijgen we snel op orde, het onze blijkt toch altijd weer door onze vingers te glippen.

Het conflict met Sevim spiegelt zich in de conflicten tussen Satem en de andere mensen in zijn omgeving. Hij verstaat vooral heel goed de kunst het leven voor zichzelf onmogelijk te maken. Zoals veel personages in Ceylans werk verwijt Satem de wereld zijn eigen falen. Met zijn niet geringe intellectuele capaciteiten had hij recht op meer dan zijn tijd te verdoen in het boerengat in Anatolië waartoe hij geloot werd. (Blijkbaar worden staatsonderwijzers in Turkije via een lotingssysteem tot in de verste uithoeken van het land verspreid.) About Dry Grasses speelt zich af in de winter alvorens Satem in aanmerking komt voor een overplaatsing. Hij heeft zijn zinnen op Istanboel gezet, maar het is voor ons nog maar de vraag of hij daar wel een manier zal vinden om zijn leven vorm te geven. Wie zich door de wereld gedwarsboomd weet, zal overal wel obstakels vinden. Of creëert ze zelf wel. Alvorens te vertrekken zal Satem nog tussenkomen in de ontluikende liefde van zijn huisgenoot, enkel omdat het hem als ongetrouwde man als alibi kan dienen tegenover Sevims beschuldiging.

In kenmerkende Ceylan-stijl volgen we deze aaneenrijging van conflicten en foute keuzes via lange, haast histrionisch geënsceneerde praatscènes afgewisseld met beelden van de winter in het Anatolische gebergte waarin de personages wier problemen zonet uitvoerig vanuit alle kanten besproken en bekeken werden opeens heel erg klein lijken. Hoewel het voor een film met een speelduur van bijna drieënhalf uur moeilijk in te schatten is, lijkt het brandpunt van de film een eindeloos lang gesprek tussen Satem en de geliefde van zijn huisgenoot waarin de politieke situatie van Turkije onder de loep wordt genomen en waarin Satem gedwongen wordt partij te kiezen dan wel uit te leggen waarom hij weigert. Via de halfslachtige excuses en redenaties die zijn gebrek aan engagement en stellingname dienen te vergoelijken maar nauwelijks weten te verklaren, krijgen we een glimp van een soort universele machteloosheid te zien die des te wranger en meelijwekkender aandoet daar ze voor een deel zelf gekozen lijkt. (Het is trouwens heel mooi hoe Ceylan de niet-Turkse toeschouwer de politieke context van het gesprek onthoudt, erop vertrouwend dat het geredetwist over vrijheid, engagement en idealisme die specifieke context niet nodig heeft om betekenisvol te zijn voor eenieder die tot een bestaan op dit ondermaanse veroordeeld is.) Wanneer zij hem uiteindelijk uitnodigt om haar naar de slaapkamer te vergezellen, volgen we Satem wanneer hij door een deur in de gang bij een hangar uitkomt en langs de filmcrew wandelt tot hij een nieuwe deur aantreft (die dezelfde had moeten zijn) en een nieuwe set binnenwandelt die de badkamer blijkt te zijn. De fictie wordt even onderbroken om duidelijk te maken hoeveel werk er schuilgaat achter de ogenschijnlijk rimpelloze oppervlakte van onze illusies. Of die nu in een bioscoopzaal dan wel louter in de binnenkant van onze eigen hoofden worden geprojecteerd.

To stop and think, zegt men in het Engels. Wanneer we aldoor gedreven door onze emoties en overtuigingen maar blijven voortrazen, krijgen we de kans niet om over onze levens na te denken. En dus slapen we met de vriendin van onze huisgenoot. En dus verwijten we het een kind dat het ons door vals te spelen overtroeft in het spel waar we zelf een wedstrijd van gemaakt hebben. Satem neemt het kind kwalijk dat het een kind is, maar vooral dat hij zelf geen kind meer is. Is de tragedie van een belachelijke man nog wel tragisch te noemen? Of wordt ze vanzelfsprekend een komedie wanneer alles zo gemakkelijk anders had kunnen lopen? Iemand die de gehele wereld zijn persoonlijke falen verwijt, weet zich in ieder geval van één ding verzekerd: dat bijna iedereen zich op zijn tijd wel in hem zal herkennen.