Jean-Pierre en Luc Dardenne over solidariteit en blijvend veranderen

De twaalfjarige jongen Tori (Pablo Schils) uit Benin en het tienermeisje Lokita (Joely Mbundu) uit Kameroen ontmoetten elkaar onderweg naar België. Is de vriendschapsband die ze smeedden onbreekbaar in confrontatie met de penibele omstandigheden waarin ze trachten te overleven? Hoewel de verhalen die de Dardennes vertellen aanzienlijke veranderingen hebben ondergaan, blijft de kern van hun werk standvastig: onzichtbare personages een plek geven in een mise-en-scène die spaarzaam toont.

Na de première van Tori et Lokita op het filmfestival van Cannes noemden enkele critici het jullie meest kwade film tot nog toe. Hoe staan jullie daar tegenover?

Luc Dardenne Het is mogelijk dat critici dit juist hebben gezien. Het klopt dat we niet enkel een film maakten over een vriendschap tussen twee jonge bannelingen, maar ook een situatie aanklaagden die binnen een democratie niet kan worden getolereerd. Dat heeft ongetwijfeld onze woede aangewakkerd. Het is ontoelaatbaar dat veel jongeren onder de achttien jaar gedwongen worden om terug te keren of zich te verstoppen of soms zelfs te verdwijnen in de natuur. En vaak weten we niets over hen. Waar ze vandaan komen, of ze studeren of een beroep aan het leren zijn enzovoort. Het is voor ons dus duidelijk dat de wetten moeten veranderen.

In de loop der jaren is het type verhalen die jullie vertellen enorm veranderd, zonder hun duidelijke wortels in de realiteit van jullie geboortestreek te verliezen. Wat drijft deze geleidelijke verandering van hoofdpersonages en thema’s voor jullie?

Jean-Pierre Dardenne Wat wij proberen te doen is personages te nemen van vandaag. En dat zijn Tori en Lokita. Ik zeg niet dat bijvoorbeeld Rosetta niet nog steeds relevant is, maar in Tori en Lokita vinden wij personages die spreken over de wereld waarin we vandaag de dag leven. Het zijn twee mensen die van ver komen, in een gebied waarin we reeds vaak gefilmd hebben, maar die iets meebrengen waardoor we anders naar onze wereld kunnen kijken. Bovendien zijn ze misschien nog eenzamer dan de personages die we al behandeld hebben. Omdat ze volledig alleen zijn. Ze hebben niemand behalve elkaar.

Luc Dardenne Onze personages zijn altijd zij die uitgesloten worden. De mensen die de samenleving onzichtbaar maakt en die zich daarom in eenzaamheid bevinden.

Na de film heb ik veel gedacht aan het einde van Deux jours, une nuit, dat ik altijd heb gelezen als een ultieme daad van solidariteit. Hier echter lijkt solidariteit in jullie ogen gestorven. Hebben jullie de indruk dat in de acht jaar tussen de twee films jullie een ander perspectief hebben gekregen op solidariteit?

Luc Dardenne Het is te zeggen. We maakten een film over een vriendschap die we beschreven als ‘onoverwinnelijk’. Zelfs bij alle tragedies in de film blijft die overeind. Het is dus geen solidariteit tussen bijvoorbeeld de arbeiders in Deux jours, une nuit. Maar in de vriendschap van Tori en Lokita vonden we wel degelijk een relatie tussen twee mensen die sterker is dan alle conflicten die hen op de proef stellen. Daarentegen moeten we toegeven dat we inderdaad onder de mensensmokkelaars en gangsters een zekere dood van de solidariteit portretteren.

Ook de auto’s die Lokita voorbijrijden terwijl ze om hulp vraagt, roepen een zwartgallige interpretatie op van de huidige staat van solidariteit.

Luc Dardenne De angst overstemt hun capaciteit tot solidariteit. Het zou eigenlijk ook zeer interessant zijn om de film te vertellen vanuit hun oogpunt.

Jullie hebben sterke ethische grenzen over wat jullie wel en niet portretteren of tonen. Hoe beslissen jullie daarover?

Jean-Pierre Dardenne Wanneer we aan een film beginnen, werken we altijd zo snel mogelijk met acteurs en met de camera. Zoals zeer veel cineasten denken we daarbij na over manieren om niet alles te tonen. Het doel is om bepaalde dingen te verbergen en zo spanning te creëren. Dat is ons voornaamste werk. Al sinds het begin zijn we zeer geïnteresseerd in hoe dingen die we niet vertellen net extra aanwezig kunnen zijn. Dat is een grondbeginsel van onze mise-en-scène.

Luc Dardenne Ook in de constructie van het verhaal zijn er veel dingen die we hadden kunnen toevoegen. Maar we waren ons er telkens bewust van om de focus te behouden op de vriendschap tussen Tori en Lokita. Zoals wanneer we Lokita verplaatsen naar de loods en we niet langer iets anders tonen dan wat zij beleeft. Daarmee verfilmen we de ondraaglijkheid van de eenzaamheid en het isolement bij deze jonge mensen wanneer ze uit elkaar worden gehouden. We wilden niets laten afleiden van de vriendschap en elimineerden al de rest uit het scenario.

Jean-Pierre Dardenne We proberen altijd te blijven binnenin wat we doen. Zo creëren we een wereld. We beslissen dus ook om als cineasten geen directe commentaar te geven op wat er zich afspeelt in de film. We geloven dat de zaken in de film voor zichzelf kunnen spreken, indien we slagen in ons opzet. Daarbij laten we veel weg uit onze scenario’s dat een andere scenarist misschien zou behouden.

En toch zou je kunnen zeggen dat de momenten waarop jullie kiezen de camera af te wenden, vaak in momenten van extreem geweld of vernedering, ook gelden als een vorm van commentaar?

Luc Dardenne Je moet weten wanneer te verbergen en wanneer te cutten. In dergelijke momenten van vernedering is het belangrijk om te weten wanneer je genoeg getoond hebt.

Jean-Pierre Dardenne Het omgekeerde doen zou een voyeuristische mise-en-scène zijn. Het gaat ons daarbij niet zozeer om iets moralistisch, maar soms zou het tonen simpelweg een vernedering zijn voor onze personages. Het zijn de agressors die vernederen, niet de mise-en-scène. Het is bijvoorbeeld Betim die Lokita filmt wanneer ze haar kleren moet uitdoen, niet wij.

Luc Dardenne We hebben daarbij geen vaste regels. Voor elk shot moeten we uitwerken wat het meeste impact zal hebben en wat het publiek het dichtste bij onze personages brengt. Dat is geen exacte wetenschap maar wel onze voornaamste uitdaging.

Jonge filmmakers verwijzen vaak naar jullie films als grote inspiratiebronnen. Voelen jullie affiniteit met deze nieuwe generatie? Hebben jullie het gevoel dat ze inderdaad jullie filosofie en filmische sensibiliteiten voortzetten?

Luc Dardenne Je kan dingen lenen bij andere filmmakers, zoals wij dat bijvoorbeeld uitgebreid bij Rossellini doen, maar uiteindelijk gaat het om het omzetten in een eigen blik. Filmmakers vertellen ons regelmatig dat ze inspiratie bij ons hebben gehaald zonder dat wij onszelf erin herkennen. Maar dat is helemaal oké, het gaat erom hoe de inspiratie wordt omgezet.

Misschien kan ik de vraag anders formuleren: is er iets in jullie cinema dat nooit geëmuleerd zal kunnen worden door andere cineasten?

Luc Dardenne (lacht) Onmogelijk te imiteren bedoel je? Nee, dat denk ik niet. Zo moeten ook wij opletten dat we op set telkens nieuwe manieren blijven verzinnen om dingen te verbeelden en onszelf niet te kopiëren. We werken nog steeds heel hard om open te blijven voor veranderingen. Zo hadden we bijvoorbeeld met Pablo Schils, die Tori vertolkte, het probleem dat hij alles te snel speelde en niet in ons gewenste tempo viel. Tot we beseften dat zijn natuurlijke ritme misschien geen obstakel was, maar een kans om onze filmtaal op de proef te stellen.

Jean-Pierre Dardenne Het klopt dat we een systeem hebben. Maar we zijn heel voorzichtig om niet te werken volgens gewoonten of routines. Deze woorden van de Italiaanse dramaturg Eduardo De Filippo nemen we ter harte: “Als je de stijl zoekt, vind je de dood. Als je het leven zoekt, vind je de stijl.”

Brussel, 26 augustus 2022