Licht in de vorm van een geitje

Lois Patiño begint Samsara (2023) met omgevingsgeluiden en een zwart scherm. Wat je hoort is de hypnotiserende herhaling van boeddhistische mantra’s. Na een tijdje verschijnen er jonge monniken die met hun gezicht naar de kijker gericht zijn, alsof die op de plaats van het altaar zit. De camera schuift langzaam over hen heen. Hun ogen zijn halfdicht, ze mediteren zo geconcentreerd als ze kunnen. Hun oranje gewaden geven het beeld een warme waas. De verschillende gezichten gaan op in een menigte, verenigd door hun mantra’s. De camera glijdt over de gezichten, steeds meer naar links tot de laatste monnik, even geconcentreerd, maar met een vaag blauw schijnsel dat vanuit het raam op zijn wang valt.

Samsara is een film over (gekleurde) lichten. De thema’s van dood en hergeboorte verwerkelijken zich in een meditatieve ervaring van geluid en licht. Die filmische elementen zijn ook zeer belangrijk bij de instructies van het Tibetaanse dodenboek dat Patiño heeft geïnspireerd. Licht is namelijk spiritueel significant tijdens de overgang van het ene naar het andere leven. Gekleurde lichten wijzen de ziel de weg en in een flits van licht wordt hem ook de waarheid getoond net na de dood. Geluid is van belang omdat de instructies uit het boek de stervende moeten worden voorgelezen. De Tibetaanse naam van het boek, Bardo Thödol, laat zich letterlijk vertalen als ‘bevrijding door horen in de tussenstaat’.

De film bestaat uit drie delen: het eerste speelt zich af in Laos, het tweede in de ‘tussenwereld’ en het derde in Zanzibar. Het personage dat al deze delen verbindt is Mon. In Laos is Mon een oude dame. Ze is stervende. Amid, een jongen van het dorp, heeft de taak op zich genomen om haar het Tibetaanse dodenboek voor te lezen. Het gedeelte van de film in Laos volgt eveneens een groep jonge monniken op de rand van de volwassenheid. Wanneer Mon sterft, komt ze terecht in de tussenwereld tussen dood en hergeboorte. Uiteindelijk wordt ze opnieuw geboren als een geitje in Zanzibar. Haar baasje is een jong moslimmeisje wier moeder in de algenkweek werkt.

In het Sanskriet betekent ‘samsara’ in cirkels ronddraaien. Het is een boeddhistisch concept dat duidt op de schijnbaar eeuwige cirkel van dood en hergeboorte waarin zielen gevangen zitten zolang ze onderhevig zijn aan verlangen. Daarnaast duidt het begrip het dagelijks leven aan, en dat is ook wat er te zien en te horen is. Het sounddesign van Xabier Erkizia is een combinatie van meditatieve loops of mantra’s en omgevingsgeluiden. De meditatie uit de openingsscène wordt door het blauwe licht naar buiten getrokken, waar de dagelijkse taken van de scène daarna zich afspelen. Het leven van alledag wordt op deze manier afgewisseld door en doorgetrokken in spirituele scènes waarin droom en werkelijkheid over elkaar schuiven. Na een waas van mozaïeken praten jonge monniken over hun toekomstige studies. Op een scène in een klaslokaaltje waar kinderen in Zanzibar leren over het verschil tussen wilde dieren en huisdieren volgt een schitterend beeld van de zee waarin onherkenbare figuren gebukt staan. Het banale van de film wordt overtuigend gebracht tijdens de gesprekken tussen de verschillende personages. Deze gesprekken zijn vaak niet in scène gezet: Patiño laat de acteurs aan het woord over hun eigen ervaring. Aan de hand van fictie probeert hij een documentaire te maken over het alles overstijgende: de dood, maar ook het steeds doorstromende leven. Een hergeboorte vangen in een projectie is geen sinecure. Voor de overgang van vrouw naar geitje wordt de kijker gevraagd de ogen te sluiten.

Het moment waarop Mon sterft, kunnen we haar zo volgen in de tussenwereld. Je eigen oogleden zijn nu het scherm waarop de lichten worden geprojecteerd. Je ziet patronen en ritmes, en de ervaring daarvan is bijzonder intiem. Het licht bevindt zich in je lichaam en die relatieve blindheid voelt kwetsbaar. De gemonteerde geluidsfragmenten scheppen bovendien een omgeving rond de kijker die niet eenduidig positief is. Het geluid van een trom waarop herhaaldelijk wordt geslagen voelt nu bijzonder invasief, net als de opdringerig zoemende insectengeluiden en de verwarrende gesprekken. De overgang blijkt moeilijk te gaan, als een druk kruispunt lijkt het, zoals de teksten die Amid aan Mon heeft voorgelezen al voorspelden. Door die bevreemdende ervaring in het midden van de film verandert alles. De manier waarop je kijkt wordt spiritueel aangetast, zoals bij een hergeboorte. Wat ik zie in het derde deel is licht in de vorm van een babygeit met een rood lintje. De algenpluksters en het landschap zijn licht, de kleuren, het schitterende water zijn niets dan licht. Of zoals het dodenboek voorspiegelt: het heldere licht verschijnt.