Ten zuiden van de grens, ten westen van Eden

“South of the border, down Mexico way

That’s where I fell in love when stars above came out to play”

‘South of the Border’ (Jimmy Kennedy & Michael Carr, 1939 / Frank Sinatra, 1953)

“Don’t you see? . . . The American Standard translation orders men to triumph over sin, and you call sin ignorance. The King James translation makes a promise in ‘Thou shalt’, meaning that men will surely triumph over sin. But the Hebrew word, the word timshel — ‘Thou mayest’ — that gives a choice. It might be the most important word in the world. That says the way is open.”

East of Eden (John Steinbeck, 1952)

“I used to be a lot of things, but I’m not now.” Die woorden komen uit de mond van Mike Milo, misschien wel het allerlaatste personage dat Clint Eastwood ooit zal vertolken. Eastwood spreekt tegen zijn puberende co-ster Eduardo Minett, wiens personage Rafa door Eastwoods overjaarse cowboy van zijn moeder in Mexico naar zijn vader in de Verenigde Staten wordt gebracht. Het ligt voor de hand dat de ietwat te directe en uitleggerige dialoog niet enkel verwijst naar het waarschijnlijk roem- en doemrijke verleden van de voormalige rodeoster – zoals steeds bij Eastwood blijft het verleden van zijn hoofdpersonage in schaduwen gehuld – maar ook en misschien nog meer naar alle personages die hij in zijn lange carrière gestalte heeft gegeven. Tegelijkertijd schuilt in die eenvoud een ontroerende kracht.

Eastwoods vervlogen incarnaties waren als een spook rond door Cry Macho, maar ze brengen hem noch zijn personage van streek. Hij geeft een nieuw antwoord op de vraag waar zijn antihelden aan het einde van hun films naartoe gaan. Of het nu de outlaw Josey Wales is die de ondergaande zon tegemoet rijdt, Preacher die in Pale Rider (1985) zijn paard op een besneeuwde bergflank stuurt, William Munny die volgens de coda van Unforgiven (1992) met de noorderzon verdwijnt of Frankie Dunn die aan het einde van Million Dollar Baby (2004) troost zoekt aan de toog van een roadside diner, Eastwood doet het deze keer anders en brengt zijn spookachtige personages thuis.

Alhoewel Cry Macho zelden even hoge toppen scheert, gaat de film een merkwaardige dialoog aan met het eerdere werk van Eastwood. Wanneer Milo “you’ve looked horrible longer” naar zijn hoofd geslingerd krijgt, is zijn laconieke antwoord: “I guess you win.” Het is een klassieke Eastwoodrepliek, die met het verstrijken der jaren iets trager en meer hakkelend van zijn tong rolt. Hij doet geen moeite om zijn oude lichaam en gelaat te verbergen: we zien hem moeizaam – maar nog steeds verrassend vlot – de onderkant van een versleten auto controleren, aarzelend een helling beklimmen en vooral veel wankelend schrijden. Het ritme van Cry Macho is dat van het lichaam en de stem van de 91-jarige Eastwood. Zijn tred is steeds een van zijn handelsmerken geweest, maar krijgt hier een nieuwe kwetsbaarheid en een nieuw ritme. Wanneer hij zij aan zij met Rafa en diens haan – de Macho uit de titel – over het asfalt wandelt, zet de contrasterende overeenkomst met de trotse stap van de haan en de jeugdige pas van Rafa de vastberaden lichaamstaal die nog steeds doorleeft in Eastwood alleen maar in de verf. We zien Milo ook iemands neus breken, een wild paard temmen en versierd worden door vrouwen die minder dan half zo oud zijn als hij. De typische paradox van het Eastwoodpersonage wordt zo naar een uiterste gedreven: ook aan het einde van zijn leven is hij kwetsbaar én viriel. Het is een ongemakkelijk maar fascinerend schouwspel, versterkt door de onevenwichtige en contrasterende acteerstijlen van zijn tegenspelers. Die mismatch van acteerprestaties werd ook al op de korrel genomen in Gran Torino (2008). Kunst geeft echter niet om geloofwaardigheid, wel om oprechtheid. Cry Macho is een film die leeft, een film over leven.

Cry Macho is ook een roadmovie. (De verschillende wagens in de film zijn trouwens zowat de enige duidelijke indicatie dat Cry Macho zich in de jaren zeventig afspeelt, de periode waarin Eastwood zijn carrière als regisseur begon.) De reis voert ons voorbij Eastwood/Milo’s mythische verleden richting Rafa’s onzekere toekomst, bij zijn vader aan de noordkant van de grens. We houden halt waar de wegen van verleden en toekomst scheiden, in het heden. Cry Macho, en dan vooral het ruime half uur dat Milo en Rafa doorbrengen in een idyllisch Mexicaans stadje, bulkt van kleine momenten vol aandacht voor menselijke eigenzinnigheden en interpersoonlijke banden. Milo blijkt niet alleen in de smaak te vallen bij de veel jongere uitbaatster van de lokale roadside diner – ofte fondita, aangezien we in Mexico zijn –, hij vertoont ook een bijna bovennatuurlijke gevoeligheid voor dieren (en mensen), die hij ten dienste stelt van de lokale gemeenschap. Eastwood weet hoe hij deze momenten moet vangen, wat hem uitermate geschikt maakt om met bronmateriaal van middelmatige kwaliteit aan de slag te gaan; in het geval van Cry Macho een tot boek omgewerkt afgewezen scenario van N. Richard Nash uit 1975 waarvoor in 1988 al een tevergeefse poging werd ondernomen om het te verfilmen, met Eastwood in de hoofdrol. Hij tilt het boek niet naar een hoger, meer respectabel niveau, maar ontgint het voor de waardevolle momenten die een emotionele waarheid onthullen, terwijl de plot rustig verder kabbelt. Net daarom zijn Eastwoods films niet te reduceren tot hun thema’s.

Sinds 1992 heeft Eastwood geen western meer gemaakt, maar trauma, dood en de zoektocht naar vergiffenis en redding hingen boven het grootste deel van het werk dat hij de laatste dertig jaar maakte. Bijna alle films die hij in het nieuwe millennium draaide, eindigen met een verdwijning of de dood van het hoofdpersonage. In zijn laatste echte western, Unforgiven, was ontsnappen aan de ondergang nog onmogelijk. In Million Dollar Baby – geen western, maar zeker een film waar Cry Macho naar verwijst – laat Eastwood de deur op een kier. In Cry Macho worden dood en verdoemenis afgewend. De focus ligt minder op het in het reine komen met het onverwerkte verleden, dan op het leven in het nu. Of zoals Matt Damon zegt in Hereafter (2010), een andere misbegrepen Eastwoodfilm: “A life that’s all about death is no life at all.” Het is een les die Eastwood ter harte heeft genomen. Waar het in Space Cowboys (2000) nog uit de mond van Tommy Lee Jones klinkt dat “that’s a lousy way to die, just sittin’ around waitin’” – al heeft ook die film iets wat op een happy end lijkt, op de tonen van Sinatra’s ‘Fly Me to the Moon’ –, zijn rondhangen en wachten voor Eastwood anno 2021 best wel aanlokkelijk, als het maar in goed gezelschap is. Eerder in de film beweert Milo nog: “It’s like anything else in life. You think you got all the answers, then you realize as you get old, that you don’t have any of them. By the time you figure it out, it’s too late.” Maar Eastwood weet dan al dat die bitterheid niet meer oprecht is. Hij opent en sluit zijn film met Will Banisters ‘Find a New Home’, een nummer geschreven voor Cry Macho, waarin de countryartiest zingt: “Guess it’s never, never too late / To find a new home.” Dat is de wake-upcall – de cry – van de haan genaamd Macho. Eerst letterlijk wanneer hij Eastwood wakker kraait in de fondita waar hij het geluk zal vinden in de armen van uitbaatster Marta (Natalia Traven), en vervolgens ook aan ons gericht wanneer Macho bij de start van de credits opnieuw kraait.

Het einde is geen terugkeer naar een pure staat van voor de zondeval, maar een weg vooruit, een reis naar the land of opportunity, dat zich in de Amerikaanse mythologie steeds in het westen bevond. De tederheid van Cry Macho duidt op eigenliefde en vergiffenis; Eastwood kan eindelijk loslaten. Aan de grens tussen de Verenigde Staten en Mexico (tussen het verleden en de toekomst) laat Milo Rafa letterlijk gaan, in de handen van zijn vader en een onzekere toekomst. Weg zijn de gedoemde pogingen om het goed te maken die bijvoorbeeld Kevin Costners ‘Butch’ Haynes in A Perfect World of alweer Frankie Dunn in Million Dollar Baby ondernemen door hun surrogaatkinderen krampachtig in de juiste richting te sturen en te behoeden voor de fouten die ze zelf gemaakt hebben. Het fatalistische “sometimes there’s just nothing you can do” uit die laatste film wordt ingeruild voor een echo van “thou mayest” uit East of Eden van Eastwoods streekgenoot John Steinbeck. Eastwood verbant zijn vroegere zelf niet uit het paradijs als de Kaïn van dienst. Hij komt tot de conclusie dat we noch gedwongen zijn heiligheid na te streven, noch veroordeeld zijn tot zonde, maar de keuze hebben om ons eigen pad te bewandelen. Dat pad leidt Eastwood ten zuiden van de grens, ten westen van Eden.