Though it’s hurting me/now it’s her story

De geschiedenis van de film is vergeven van de rabiate racisten, homofoben, seksisten en ander soort discriminatoir tuig. Je zou haast tot de conclusie moeten komen dat filmmakers mensen zijn. De vraag hoe we ons tot de erfenissen van deze schoften dienen te verhouden is dezelfde als hoe we ons tot de gehele geschiedenis van de mensensoort moeten verhouden. Het is deze vraag die Mia Hansen-Løve in haar nieuwe film centraal stelt. Het mooie aan Bergman Island is dat ze de film zelf laat antwoorden.

Wanneer Chris (Vicky Krieps) en Tony (Tim Roth) op Faro aankomen — het eiland waar Ingmar Bergman de laatste jaren van zijn leven doorbracht — stappen ze een stevige brok filmgeschiedenis binnen. Het bed waarin ze zullen verblijven werd onsterfelijk gemaakt in Scènes uit een huwelijk (1973) en voorts diende de soms romantische dan weer onheilspellende kustlijn als decor voor Als in een donkere spiegel (1961). Veel dichter en geconcentreerder bij de erfenis van een icoon uit de filmgeschiedenis kan je niet komen. Het is dan ook niet overdreven te stellen dat er een spook waart over Faro: het spook van de kunstenaar als romantisch genie.

Het koppel meert aan op het eiland omdat Tony gefêteerd wordt middels een retrospectieve van zijn oeuvre, waarop het werk van Bergman een grote invloed heeft nagelaten. Door de luttele beelden die we van dit werk te zien krijgen (een vrouw die huilend en krijsend door een moordenaar achtervolgd wordt), kunnen we ons vragen stellen bij de artistieke verdiensten ervan. Maar zoals zo vaak hoeft gebrek aan merite niet af te doen aan commercieel en kritisch succes. Het omgekeerde is uiteraard ook waar. Wat vandaag gemaakt wordt, zal over decennia pas beoordeeld kunnen worden. Als er ons nog zo veel tijd rest.

“De vrouwen in de schaduw van de grote man verdwijnen meestal ook uit de annalen van de geschiedenis.”

De drukbezette afwezigheid van haar man moet Chris in de gelegenheid stellen het script van haar eigen volgende film uit te werken. Schrijven is voor haar immer een kwelling, iets wat met pijn en lijden gebaard moet worden. Ook zij ondervindt de invloed van Bergman die over het hele eiland levend wordt gehouden door een woekerende toeristische industrie. Een te veel aan geschiedenis werkt beklemmend. Op de momenten dat Tony wel aanwezig is, lijkt hij niet te kunnen, of willen, begrijpen dat zij niet zijn mening maar zijn steun nodig heeft. Het succes dat hij zich al te graag laat aanleunen, maakt hem nogal zelfgenoegzaam en blind voor het onderscheid tussen artistieke en persoonlijke relaties en hun verschillende noden. Zij is zijn geliefde, niet een of andere bewonderaar die aan zijn voeten ligt. De platitudes, over wat films zijn en hoe ze gemaakt moeten worden, die hij haar als advies wil toespelen, zijn vooral betekenisvol omwille van alles wat hij niet gezegd krijgt. Hansen-Løve, die jarenlang een relatie had met Olivier Assayas, weet bijzonder goed het ondermijnende effect weer te geven van een partner die zich door zijn succes net iets te vanzelfsprekend opwerpt als autoriteit inzake hét artistieke proces. Iemand die niet meer weet hoe te luisteren nu hij wordt omringd door mensen die elk woord van hem als in steen gebeiteld godsgeschenk aanvaarden.

Dit debacle binnen het koppel wordt binnen een grotere thematische problematiek van man-vrouwverhoudingen begrepen. Wanneer Tony op Vicky’s vraag of ze in plaats van schrijfster dan huisvrouw zou moeten worden, antwoordt dat dit zonder meer een eerbaar beroep is, wordt duidelijk hoe vrouwelijke kunstenaars nog steeds werken binnen een context die afwijkt van die van hun mannelijke kunstbroeders. Bergman fungeert hier opnieuw als lichtend voorbeeld. Tijdens het welkomstdiner scheppen de voorzitters van de Bergman Foundation op dat hun idool en inkomstenbron op de leeftijd van veertig jaar een tigtal films gemaakt had, verscheidene toneelinterpretaties opgevoerd had en een hele resem kinderen bij haast even veel vrouwen verwekt had. Dit alles heeft hij slechts kunnen doen aangezien hij niet voor de opvoeding van zijn kinderen moest opdraaien, maar die volledig overliet aan de vrouwen die hij bezwangerd had. De vrouwen in de schaduw van de grote man verdwijnen meestal ook uit de annalen van de geschiedenis.

Voor Chris blijkt de vraag nu niet meer slechts te zijn hoe zich tot de specifieke erfenis van Bergman te verhouden, maar in hoeverre het mogelijk is een artistiek oeuvre uit de bouwen wanneer zij niet kan terugvallen op de uit het zicht gehouden arbeid van andere seksegenoten. Deze vraag blijkt des te pertinenter wanneer we te horen krijgen dat het koppel een zoon heeft die tijdens hun verblijf op het eiland, uiteraard, opgevangen wordt door Chris’ moeder zonder wier hulp de vrijheid en rust, die de mogelijkheidsvoorwaarden voor artistieke creatie heten te zijn, niet afdwingbaar zouden zijn.

“Het echte antwoord op de worsteling van de vrouwelijke kunstenaar in Bergman Island is de film in de film die wij te zien krijgen.”

Artistieke creatie en de verzorgende rol, van bijvoorbeeld een moeder, zijn beide ingebed in hun eigen specifieke discoursen die elkaar lijken uit te sluiten. Aan de ene kant heb je het grote genie dat zichzelf en de verwachtingen van de maatschappij overwint om als het ware in een verblindende lichtflits de condition humaine — in het geval van Bergman de mens onder de lege hemel na de dood van God — inzichtelijk maakt. Aan de andere kant staat de zorgende vrouw die de remsporen uit de onderbroeken van de kinderen en de kunstenaar zelf wast en zich allerminst heroïsch bekommert om de kleine, routineuze taken die de regelmaat vormen waar het genie zich kan tegen afzetten. Het is opmerkelijk, en dit weet schrijver dezes uit ervaring, dat het enkel (heteroseksuele) vrouwen zijn die worstelen met de vraag of beide praktijken met elkaar gecombineerd kunnen worden. De meeste mannen lijken het probleem uit te besteden, het niet aldus te ervaren, of een shitload aan prijzen te winnen wanneer ze episch verslag doen van ‘hun strijd’ met het keurslijf van wat dan de nieuwe man heet te zijn. Al deze frustraties en vragen sidderen onderhuids in Bergman Island en worden vaak slechts allersubtielst aangestipt door een korte verandering in de gelaatsuitdrukking van Krieps, of de kortste pauze tussen een vraag en haar antwoord.

Want het echte antwoord op de worsteling van de vrouwelijke kunstenaar in Bergman Island is de film in de film die wij te zien krijgen. Waar het kaderverhaal doelbewust, traag meanderend de stilstand van de writer’s block tot ontplooiing laat komen, wordt het verhaal in een stroomversnelling gebracht wanneer Chris het hof wordt gemaakt door een student die eveneens op Faro onderzoek kwam doen naar het werk van de grootmeester. De flirterige namiddag die ze met hem beleeft, in plaats van samen met Tony en een boel filmnerds en academici een toeristische bustoer te ondergaan, lijkt haar verlangens weer los te weken uit de droesem van haar lethargie. Opeens barst het script los. Aanvankelijk nog in voice-over, maar algauw neemt de verbeelding het over en krijgen wij, de kijkers, een film binnen de film te zien waarin alle twijfels en onzekerheden die onuitgesproken bleven, gesublimeerd uitgelicht worden.

Vicky vertelt Tony over Amy die in haar film gespeeld wordt door Mia Wasikowska, in wat de performance van een carrière genoemd kan worden. Haar spontaniteit en onbekommerdheid van in het begin vormen een masker van waarachter haar onzekerheden en angsten steeds meer zullen doorbreken. Het verfrissende aan deze vertolking is dat Amy van in het begin weet dat het weekend dat ze op Faro zal doorbrengen met haar eerste grote liefde haar volledig onderuit zal halen. Amy weet dit, maar wil het niet weten. Of vergeet het telkens als zij naar Joseph (Anders Danielsen Lie) kijkt en zich daardoor alles herinnert wat had kunnen zijn maar verloren ging. Binnen deze ogenschijnlijke herkansing op le temps perdu is een derde hoofdrol weggelegd voor het witte kleed (of is het ecru?) dat evenmin als Joseph aan de door Amy geprojecteerde verwachtingen weet te voldoen.

“Op de tonen van ‘The Winner Takes It All’, van dat andere exportproduct uit Zweden, danst zij om een laatste keer haar kaarten op tafel te leggen. De hele puinhoop van haar emoties open en bloot tentoongesteld.”

De context van het eiland, met zijn natuurpracht, zijn illusies van vakantie, lijkt het nochtans even mogelijk te maken. En tegen beter weten in, want geen van de twee wil meer tegen de ander liegen dan ze zelf willen geloven, belanden Amy en Joseph bij elkaar in bed. Dit had niet mogen gebeuren maar had onmogelijk niet kunnen gebeuren. Wat begraven lag, wordt opgerakeld. In de tijd tussen Josephs belofte haar te bellen en het uiteindelijke bericht dat hij het eiland reeds, vroegtijdig, heeft verlaten, zien we Amy tot de vaststelling komen dat zij altijd al op hem heeft gewacht en dat deze verlangens onhoudbaar zijn geworden. Op het kantelpunt van hoop tegen beter weten in en de wanhoop die daar onvermijdelijk op volgt, probeert Amy nog een keer haar gevoelens duidelijk te maken, komt ze misschien voor het eerst echt in contact met de volledige spanwijdte ervan. Op de tonen van ‘The Winner Takes It All’, van dat andere exportproduct uit Zweden, danst zij om een laatste keer haar kaarten op tafel te leggen. De hele puinhoop van haar emoties open en bloot tentoongesteld. Maar Joseph is al niet meer aan het kijken, heeft zijn keuze reeds gemaakt. Amy moet voort met haar leven, en komt eigenlijk tot de vaststelling dat dit niet zo moeilijk is. Ontdaan van haar krampachtige projecties en wensdromen lijkt zij een nieuwe vrijheid gevonden te hebben, waarin haar verlangen voor zichzelf niet verdwenen maar net voldoende lijkt. Los van het object dat het zou moeten vervullen.

Het antwoord op Chris’ twijfels vinden we in de dans van Amy. Wanneer zij er weer in zal slagen te dansen zonder de blik van de ander nodig te hebben, doet al de rest er niet meer toe. Zich verhouden tot de filmgeschiedenis met haar geniale machogenieën is louter en alleen mogelijk door een film te maken onder nieuwe, eigen voorwaarden, volgens eigen regels. Na het verhaal van Amy volgt nog een epiloog waarin de twee verhaallijnen door elkaar lijken te lopen en niet meer heel duidelijk is wie in welke door wie bedachte fictie rondloopt. Maar dat is slechts naspel, een anticlimax haast. De waarheid van deze film had reeds luid en duidelijk geklonken.

The judges will decide (will decide)
The likes of me abide (me abide)
Spectators of the show (of the show)
Always staying low (staying low)

The winner takes it all …